به گزارش خبرنگار مهر، حجت‌الاسلام ابوالفضل ساجدی ظهر سه شنبه در نشست «مناسبات دین و معنویت» که در موسسه امام خمینی (ره) برگزار شد، اظهار کرد: این یک پرسش جدی است که آیا باید برای تحقق معنویت به سراغ دین برویم یا خیر؟ پاسخ به این پرسش در گرو فهم چهار مقدمه است: نخست، انسان‌شناسی؛ دوم، معنویت‌شناسی؛ سوم، بررسی راهکارهای رسیدن به اهداف معنوی؛ و در نهایت اینکه قرار است انسان به چه سطحی از معنویت دست پیدا کند.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) با بیان اینکه تعریف معنویت در معنای عام، «ارتباط باطن انسان با باطن جهان» است، افزود: در معنای خاص‌تر و اسلامی، معنویت به معنای «ارتباط باطن انسان با عمیق‌ترین سطح باطن جهان یعنی خدای یکتا» خواهد بود، بنابراین اگر قرار باشد با باطن جهان ارتباط برقرار کنیم، باید ابتدا بدانیم باطن انسان چیست و باطن جهان کدام است و حتی اگر نگاه سکولار داشته باشیم، باز هم باید روشن کنیم باطن انسان چیست و آیا می‌توان از هر چیزی توقع اتصال به باطن انسان را داشت؟
حجت‌الاسلام ساجدی ادامه داد: پس گام اول باطن‌شناسی است. ادله تجرد نفس بیان می‌کند که انسان دارای باطن است و نباید او را صرفاً در چارچوب ماده تحلیل کرد و افزون بر این ادله عقلی، شواهد تجربی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد ادراکات انسان محدود به جهان مادی نیست؛ یکی از این شواهد، تجربه‌های نزدیک به مرگ است که نشان می‌دهد آگاهی انسان فراتر از بدن مادی عمل می‌کند.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) یکی از شواهد مهم تجربی را «آتوسکوپی» دانست و توضیح داد: آتوسکوپی به معنای دیدن خود است؛ حالتی که در آن نفس انسان از بدن جدا می‌شود و فرد می‌تواند پیکر خود را مشاهده کند که این پدیده در میان افرادی که تجربه‌های پیش از مرگ داشته‌اند، بسیار گزارش شده است و نشان می‌دهد حیات و ادراک انسان پس از قطع حواس ظاهری هم وجود دارد. برخی افراد اهل سیر و سلوک نیز می‌توانند این تجربه را به صورت اختیاری داشته باشند و عرفای متعددی در طول تاریخ چنین ظرفیت‌هایی را گزارش کرده‌اند.
وی افزود: آتوسکوپی بیانگر وجود بعد غیرمادی در انسان است. شاهد تجربی دیگر «رویای صادق» است که نوعی ارتباط انسان با عالم غیرمادی را اثبات می‌کند و تحلیل‌های ارائه‌شده پیرامون آن، پرده از ابعاد پنهان وجود انسان برمی‌دارد.
حجت‌الاسلام دکتر ساجدی تأکید کرد: این مجموعه شواهد که به برخی از انها اشاره شد، نشان می‌دهد که لازم است در مسئله انسان تأمل جدی‌تری داشته باشیم و نمی‌توان ابعاد پنهان موجودی با چنین ظرفیت وسیعی را نادیده گرفت. بهرحال اگر قرار است باطن انسان با جهان پیوند برقرار کند، باید ظرفیت‌های وجودی خود را بشناسیم و راه شکوفایی این باطن را دریابیم. این مباحث مقدمه‌ای ضروری در انسان‌شناسی است.
لزوم پایبندی به شریعت برای تحقق معنویت و شکوفایی باطن انسان
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) با تبیین مبانی انسان‌شناسی و نسبت آن با معنویت، تأکید کرد: با توجه به محدودیت‌های عقل، نمی‌توان بدون بهره‌گیری از شریعت و نظام اجتماعی منسجم به شکوفایی کامل باطن انسان و غایت معنویت که قرب الهی است دست یافت.
حجت‌الاسلام ساجدی اظهار کرد: بحث محدودیت عقل مورد اذعان همه انسان‌هاست؛ هرچند عقل صدها توان و ظرفیت دارد، اما محدودیت‌های فراوانی نیز در آن دیده می‌شود. حقیر در کتاب «عصر نیاز به دین» به محدودیت‌های عقل در عصر حاضر پرداخته‌ام و دیدگاه دکتر سروش در مورد (استغنای ممدوح از دین) را به تفصیل پاسخ داده‌ام و در آنجا حدود ۱۸ محدودیت برای منابع بشری معرفت (عقل و حس) ذکر شده است؛ وقتی حس و عقل ما محدودیت دارد، علوم تجربی و فلسفی نیز محدودیت پیدا می‌کنند.
وی افزود: با چنین عقلی نمی‌توان ابعاد و نحوه پیوند باطن انسان با باطن جهان را کاملاً دریافت و به اندوخته‌های ان اکتفا کرد بلکه ما در این راستا نیازمند ابزارهای مکمل معرفت هستیم و برای رفع این محدودیت باید به منبعی فراتر دست پیدا کنیم، عقل در فهم کیفیت رابطه نفس و بدن و رابطه هر یک از این دو با عالم غیب و باطن جهان توان کافی را ندارد. این مباحث در حوزه انسان‌شناسی مطرح است.
حجت‌الاسلام ساجدی ادامه داد: گام بعدی معنویت شناسی است. وقتی به این عرصه وارد می‌شویم باید تعریف صحیحی از معنویت داشته باشیم؛ اگر غایت معنویت، قرب الهی دانسته شود یک معنا دارد، اما اگر معنویت را صرفاً آرامش دنیوی بدانیم معنای دیگری پیدا می‌کند
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) با اشاره به اینکه در فلسفه اخلاق در جای خود اثبات شده است که آنچه ارزش ذاتی دارد قرب الهی است. غایت معنویت اسلامی قرب حداکثری به خداوند است.
وی تصریح کرد: مقدمه سوم این است که اگر بخواهیم به این غایت دست یابیم، آیا می‌توان از هر راهی به آن رسید یا خیر؟ یا باید به دنبال منبعی بود که مکمل معرفت بشری در این مسیر است؟ این گام سوم، پاسخ به چرایی پایبندی به شریعت را نشان می‌دهد. پیوند باطن انسان با عمیق سطح باطن جهان خودبه‌خود حاصل نمی‌شود بلکه نیازمند مقدماتی است. زیرا هنگامی که انسان شناسی می‌کنیم، روشن می‌گردد که تحولات ذهن و دل او نیازمند برنامه‌های مختلف است. دانش جامعه‌شناسی نیز بیان می‌کند که انسان موجودی تغییرپذیر است و حتی پیش از تولد، وراثت و ژن‌ها بر او تأثیر می‌گذارند.
حجت‌الاسلام ساجدی خاطرنشان کرد: انسانی که تحولاتش این‌چنین وابسته به عوامل درونی و بیرونی است، بدون مدیریت شایسته ذهن، دل و رفتار به هدف خاصی دست پیدا نمی‌کند. بنابراین انسان برای شکوفایی، نیازمند انسان‌شناسی و بررسی عوامل آن است و اگر بخواهیم معنویت در فرد شکوفا شود، نیازمند شریعت و نظام اجتماعی منسجم هستیم.
معنویت بدون شریعت به نتیجه نمی‌رسد / انسان موجودی تأثیرپذیر و نیازمند مدیریت عقلانی است
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) با بیان اینکه انسان از عوامل مختلف درونی و بیرونی تأثیر می‌پذیرد، گفت: معنویت اسلامی نمی‌تواند جدا از برنامه، شریعت و نظام‌مندی اجتماعی به شکوفایی برسد.
حجت‌الاسلام دکتر ساجدی اظهار کرد: اگر انسان همواره از عوامل مختلف تأثیر می‌پذیرد توجه به این عوامل از آغاز حیات، ضروری است و شکوفایی معنویت بدون در نظر گرفتن این عوامل در دوران‌های مختلف رشد ممکن نیست. توجه به این عوامل نیازمند مدیریت نهادهای مختلف موثر بر انسان است لذا معنویت اسلامی، انزوا طلب نیست، بلکه رسالت آن تأثیرگذاری بر فرد و جامعه در فرایند تعامل این دو است.
عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی (ره) نقش شریعت را در حفظ ایمان و معنویت بسیار حائز اهمیت دانست و افزود: اینکه گفته شود می‌توانیم مستقل از شریعت حرکت کنیم، سخنی غیر علمی است، برای مثال یکی از توصیه‌های شریعت، روزه است. روزه ظرفیت تأثیر فراوانی بر رشد معنوی انسان دارد و لذا حتی برخی غیر مسلمانان نیز روزه می‌گیرند؛ بنابراین شریعت در حفظ ایمان و معنویت، تاثیری ویژه دارد.
حجت‌الاسلام ساجدی تأکید کرد: بر اساس آنچه گفته شد می‌توان گفت این تصور که برخی میگویند «دلت پاک باشد کافی است» سخنی نادرست و غیر علمی است. برخی با طرح این سخن میگویند برای رشد معنوی نیازی به نماز نداریم و آیا مقصود این است که نماز در تهذیب نفس تأثیری ندارد؟ پاسخ ان را در کتاب (نماز و آسیب‌های اجتماعی) به تفصیل آورده‌ام و نماز در تهذیب نفس تاثیر ویژه دارد.
وی خاطرنشان کرد: انسان هر قدر نماز خود را بیشتر ارتقا دهد انگیزه بیشتری برای ترک خطا پیدا می‌کند. نماز یک نمونه است. سایر احکام اسلام نیز هر کدام تاثیر خود را دارند. بنابراین ظرفیت پیوند باطن انسان با خدا باید به‌وسیله شریعت شکوفا شود
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) افزود: بنابراین اگر بخواهیم با نگاه برون‌دینی روشن کنیم که چه نسبتی میان معنویت و دین وجود دارد، باید انسان‌شناسی، معنویت‌شناسی و راه شناسی برای رسیدن به غایت معنویت را انجام دهیم. بررسی جامع عقلی و تجربی نشان می‌دهد که دستیابی به معنویت صحیح و متعالی، نیازمند شریعت است.
