خبرگزاری مهر – گروه استانها- کوثر یاوری: در سال‌های اخیر، زعفران به‌عنوان یکی از گزینه‌های راهبردی برای بازآفرینی الگوی کشت در استان کرمانشاه مطرح شده است؛ محصولی کم‌آب‌بر، مقاوم، ارزآور و سازگار با شرایط اقلیمی استان که می‌تواند کشاورزی کرمانشاه را از بن‌بست خشکسالی بیرون کشیده و افق تازه‌ای برای روستاییان رقم بزند. در حالی که سال‌ها کشت زعفران تنها به استان‌های شرقی کشور محدود می‌شد، امروز این گیاه ارزشمند در دشت‌های شرقی و جنوبی کرمانشاه ریشه دوانده و نتایج به‌دست‌آمده از مزارع نمونه نشان می‌دهد کیفیت زعفران تولیدی این استان در بسیاری از شاخص‌ها با استانداردهای ملی برابری کرده و حتی در برخی موارد عملکردی فراتر از میانگین کشور داشته است. اقلیم نیمه‌خشک، تابستان‌های گرم و خشک، زمستان‌های سرد و پایدار، ساعات آفتابی مطلوب، خاک سبک و ارتفاع مناسب از سطح دریا، همگی شرایطی هستند که پهنه‌های گسترده‌ای از کرمانشاه را به بستری مناسب برای توسعه کشت زعفران تبدیل کرده‌اند؛ بستری که می‌تواند پاسخگوی نیاز کشاورزانی باشد که از کاهش بارندگی، افت منابع زیرزمینی و فشار روزافزون خشکسالی آسیب دیده‌اند.
با توجه به بحران جدی آب در استان، ادامه کاشت محصولات پرمصرف نه‌تنها سودآور نیست بلکه پایداری فعالیت‌های کشاورزی را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. در چنین شرایطی روی‌آوردن به محصولاتی مانند زعفران که نیاز آبی بسیار کمی دارند و در عین حال ارزش اقتصادی بالایی تولید می‌کنند، یک ضرورت استراتژیک به شمار می‌رود. گزارش‌های میدانی از روستاهای زعفران‌کار کرمانشاه نشان می‌دهد کشاورزانی که به کشت این محصول روی آورده‌اند، با کاهش چشمگیر هزینه‌های آبیاری و افزایش بازدهی نسبت به محصولات سنتی مواجه شده‌اند. بهره‌گیری از روش‌های نوین کاشت، مدیریت صحیح مزرعه، رعایت اصول برداشت و خشک‌کردن، سبب شده تا برخی مزراع استان به عملکردی نزدیک به رکوردهای ملی دست یابند؛ موفقیتی که انگیزه کشاورزان بیشتری را برای ورود به این حوزه ایجاد کرده است.
با این حال، توسعه کشت زعفران در کرمانشاه تنها به مرحله تولید محدود نمی‌شود و چالش‌های مهمی در مسیر تکمیل زنجیره ارزش این محصول وجود دارد. نبود صنایع فرآوری، بسته‌بندی استاندارد و برندسازی معتبر، سبب شده بخش عمده زعفران تولیدی استان به شکل خام و با قیمت پایین به استان‌های دیگر ارسال شود؛ وضعیتی که سود اصلی را نصیب واسطه‌ها کرده و سهم کشاورزان کرمانشاهی را ناچیز نگه داشته است. در کنار این موضوع، نبود زیرساخت‌های تخصصی مانند آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت، مراکز فراوری، شبکه‌های بازاریابی و در نهایت ضعف ساختار صادراتی، مانعی جدی در کسب ارزش افزوده واقعی این محصول استراتژیک به شمار می‌رود.
کارشناسان بر این باورند که عبور از این مرحله نیازمند ورود سرمایه‌گذاران و حمایت جدی دولت است؛ حمایتی که می‌تواند از مسیر ارائه تسهیلات ارزان‌قیمت، تسهیل صدور مجوزها، توسعه زیرساخت‌های صادراتی، تشویق ایجاد واحدهای فرآوری و بسته‌بندی، و پشتیبانی از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه فناوری‌های مرتبط با زعفران، محقق شود. توسعه این زیرساخت‌ها نه‌تنها می‌تواند اشتغال‌زایی قابل توجهی در مناطق روستایی ایجاد کند، بلکه زعفران کرمانشاه را از یک محصول خام‌فروشی به یک برند معتبر در سطح ملی و حتی بین‌المللی تبدیل خواهد کرد. در صورتی که این فرصت به‌درستی مدیریت شود، کشت زعفران قادر است نقشی محوری در احیای کشاورزی استان، تقویت اقتصاد روستایی و افزایش درآمد پایدار کشاورزان ایفا کند؛ مسیری که می‌تواند آینده‌ای روشن‌تر برای دشت‌های کرمانشاه رقم بزند.
کرمانشاه از استان‌های مستعد توسعه زعفران
رحمان فیض‌قربانی، مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه کشت زعفران در استان طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته، اظهار کرد: سطح زیر کشت زعفران در استان کرمانشاه هم‌اکنون به ۸۱۰ هکتار رسیده که بیش از ۷۰ درصد این میزان تنها در پنج سال گذشته به زیر کشت رفته است. این آمار نشان‌دهنده استقبال گسترده کشاورزان و تغییر تدریجی الگوی کشت در استان است.
وی با تأکید بر استعداد اقلیمی کرمانشاه برای کشت این محصول ارزشمند افزود: غیر از شهرستان قصرشیرین، تمام نقاط استان کرمانشاه مستعد کشت زعفران هستند. در حال حاضر شهرستان‌های کرمانشاه، دالاهو و سنقر بیشترین سطح زیر کشت زعفران را به خود اختصاص داده‌اند و تجربه کشاورزان در این مناطق نشان داده که بازدهی اقتصادی محصول بسیار رضایت‌بخش است.
فیض‌قربانی با اشاره به حمایت‌های سازمان جهاد کشاورزی برای ترویج کشت زعفران گفت: سازمان بخشی از پیاز زعفران را به‌صورت رایگان در اختیار متقاضیان قرار می‌دهد و برنامه‌های گسترده آموزشی و ترویجی در این زمینه اجرا شده است. این برنامه‌ها شامل آموزش‌های فنی در حوزه کاشت، داشت، برداشت، مدیریت آبیاری و اصول فرآوری بوده و نقش مهمی در افزایش سطح دانش کشاورزان ایفا کرده است.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه کیفیت زعفران تولیدی استان را بسیار بالا توصیف کرد و افزود: زعفران کرمانشاه از نظر کیفیت، رایحه، رنگ‌دهی و عطر، در سطح بسیار مطلوبی قرار دارد و این موضوع ظرفیت بسیار خوبی برای ورود استان به بازارهای بزرگ‌تر ایجاد کرده است. در همین راستا، برنامه‌ای ویژه در حوزه فرآوری، بسته‌بندی و برندسازی زعفران استان در دست اقدام است تا ارزش افزوده این محصول به جای خروج از استان، به چرخه اقتصادی داخل استان بازگردد.
فیض‌قربانی مهم‌ترین مانع بر سر راه توسعه مزارع زعفران در کرمانشاه را هزینه اولیه بالای احداث مزرعه دانست و گفت: تهیه پیاز باکیفیت، آماده‌سازی زمین و اجرای عملیات کاشت اولیه نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجهی است و همین موضوع موجب کندی توسعه در برخی مناطق شده است. برای رفع این مشکل، سازمان جهاد کشاورزی کمک‌های بلاعوض در اختیار متقاضیان قرار می‌دهد تا هزینه‌های اولیه کاهش یافته و امکان ورود کشاورزان بیشتری به این حوزه فراهم شود.
وی تأکید کرد که استمرار این حمایت‌ها، گسترش آموزش‌های تخصصی و تکمیل زنجیره ارزش از مزرعه تا بازار می‌تواند زعفران را به یکی از محصولات مهم و ارزآور استان کرمانشاه تبدیل کند و نقش مؤثری در بهبود معیشت کشاورزان و توسعه اقتصادی روستاها داشته باشد.
ضرورت پهنه‌بندی اقلیمی برای توسعه کشت زعفران در کرمانشاه
پروفسور هوشنگ قمرنیا، استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به ضرورت اساسی انجام پهنه‌بندی بوم‌شناختی کشاورزی پیش از ترویج کشت هر محصول، اظهار داشت: پهنه‌بندی بوم‌شناختی کشاورزی فرآیندی است که یک منطقه جغرافیایی با توجه به شاخص‌های اقلیمی و زمینی به نواحی همگن تقسیم می‌شود و در واقع به‌کارگیری اصول بوم‌شناختی برای مدیریت یک نظام کشاورزی پایدار است.
وی تنوع محیطی کرمانشاه را دلیل مهمی برای لزوم این مطالعات دانست و تأکید کرد: وجود تنوع محیط جغرافیایی در یک منطقه، ضرورت پهنه‌بندی را بیشتر نمایان می‌سازد و بدون انجام این مطالعات، ترویج کاشت محصولاتی مانند زعفران که در سال‌های اخیر تبلیغات گسترده‌ای درباره آن انجام شده، حتماً با شکست مواجه خواهد شد.
قمرنیا با بیان اینکه کرمانشاه به دلیل موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی خاص، دارای اقلیم‌ها و شرایط محیطی متفاوتی است، افزود: عدم توجه به توانمندی‌های اقلیمی اراضی و ادامه کشت سنتی، سبب بازدهی اندک و پرنوسان محصولات در استان شده است. اگر عناصر طبیعی و اثر آنها بر محصول شناخته شود، می‌توان عملیات کشاورزی را طوری تنظیم کرد که بهترین شرایط برای رشد فراهم شود. آگاهی از شرایط رشد محصول و تعیین دقیق مکان مناسب کشت، کلید دستیابی به بیشترین بازده در واحد سطح است.
وی با انتقاد از ترویج‌های غیرکارشناسی افزود: کشت گیاهان مختلف و به‌ویژه زعفران نباید بر اساس تبلیغات بی‌اساس صورت گیرد. این کار باید کاملاً علمی و مبتنی بر ارزیابی‌های جامع باشد، در غیر این صورت نه تنها فایده اقتصادی نخواهد داشت بلکه باعث هدررفت منابع آب و خاک استان می‌شود.
استاد دانشگاه رازی در ادامه با اشاره به ویژگی‌های گیاه زعفران، گفت: زعفران یا طلای سرخ، گیاهی نیمه‌گرمسیری و از گران‌ترین ادویه‌های جهان است که علاوه بر مصرف غذایی، به دلیل وجود ترکیبات ارزشمند مانند سافرانال و کروسین، کاربرد دارویی نیز دارد. این گیاه کم‌آب‌بر بوده و تنها به ۲ تا ۴ مرحله آبیاری نیاز دارد. دوره رشد زعفران پاییز و زمستان و دوره خواب آن تابستان است؛ بنابراین مناطق با زمستان‌های بسیار سرد رشد گیاه را کند کرده و مناطقی با بارندگی و رطوبت زیاد در تابستان موجب آسیب به پیاز می‌شود.
قمرنیا با بیان اینکه تاکنون در کرمانشاه تحقیق مزرعه‌ای درباره نیاز آبی زعفران انجام نشده، افزود: در استان‌های خراسان جنوبی و رضوی که شرایط اقلیمی مشابه مناطق نیمه‌گرمسیری کرمانشاه دارند، میزان نیاز آبی زعفران با روش پنمن–مانتیث حدود ۲۳۵۰ مترمکعب در هکتار گزارش شده است؛ در حالی‌که این رقم برای ذرت علوفه‌ای ۷۵۰۰ و برای چغندرقند ۱۰ هزار مترمکعب است.
مناطق مستعد کشت زعفران در کرمانشاه
این استاد دانشگاه سپس به نتایج مطالعات پهنه‌بندی کشت زعفران در استان اشاره کرد و گفت: بر اساس تلفیق نقشه‌ها و داده‌های اقلیمی شامل بارش، شیب، دما، ارتفاع و بافت خاک، مشخص شد که مناطق نسبتاً محدودی در استان دارای استعداد مناسب برای کشت زعفران هستند. این مناطق شامل کرمانشاه، ماهیدشت، اسلام‌آبادغرب، نواحی جنوبی جوانرود، روانسر، بخش‌هایی از صحنه، کنگاور، گیلانغرب و سرپل‌ذهاب است.
قمرنیا افزود: طبق نقشه نهایی، پهنه‌های مستعد کشت زعفران ۲۰ درصد از مساحت استان را شامل می‌شود. در مقابل، نواحی نامستعد مانند شمال جوانرود، بخش‌های شمالی هرسین، تازه‌آباد، بخش‌هایی از سنقر و قسمت‌های مرکزی صحنه، ۱۳.۳۳ درصد از مساحت استان را تشکیل می‌دهند.
وی ادامه داد: «همچنین ۳۳.۷۷ درصد از سطح استان دارای وضعیت نرمال برای کشت زعفران است که شهرستان قصرشیرین از جمله آن‌هاست. در عین حال ۳۲.۱۰ درصد استان، مانند سنقر و هرسین، پهنه‌های ضعیف برای کشت زعفران محسوب می‌شوند.
به گفته وی، این نتایج نشان می‌دهد که کشت زعفران تنها در مناطقی از استان که شرایط اقلیمی و زمینی لازم را دارند باید اجرا شود و هرگونه گسترش بدون برنامه و غیردقیق، می‌تواند پیامدهای زیان‌بار اقتصادی و زیست‌محیطی در پی داشته باشد.
خام‌فروشی؛ مهم‌ترین مانع درآمدزایی زعفران کرمانشاه
یکی از کشاورزان زعفران‌کار کرمانشاهی که بیش از ۱۰ سال در این حوزه فعالیت دارد، در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به تجربه طولانی خود در کشت زعفران گفت: حدود یک دهه است که زعفران تولید می‌کنم و با توجه به شرایط اقلیمی استان، کم‌آبی و خاک مناسب، زعفران یکی از بهترین محصولات جایگزین برای کشاورزان کرمانشاه است. این محصول علاوه بر ارزش اقتصادی، امکان مدیریت بهینه منابع آب را نیز فراهم می‌کند و می‌تواند الگوی کشت منطقه را متحول سازد.
وی مهم‌ترین چالش موجود در مسیر توسعه زعفران را هزینه‌های اولیه سنگین دانست و افزود: تهیه پیاز سالم و باکیفیت هزینه بالایی دارد و نوسان قیمت در بازار نیز مشکلات زیادی ایجاد می‌کند. با این حال، نبود صنایع فرآوری و بسته‌بندی در استان، بزرگ‌ترین مانع برای کشاورزان است. محصول ما اغلب به‌صورت خام‌فروشی عرضه می‌شود و همین موضوع اجازه نمی‌دهد ارزش افزوده واقعی به دست خود تولیدکننده برسد.
اهمیت برندسازی در تحول صنعت زعفران
این کشاورز با اشاره به اهمیت برندسازی در تحول صنعت زعفران تصریح کرد: برندسازی نیازمند آموزش، بسته‌بندی استاندارد و حمایت جدی در بخش صادرات است. اگر زیرساخت مناسب در استان فراهم شود، زعفران کرمانشاه از نظر کیفیت هیچ کمبودی نسبت به محصولات استان‌های شاخص تولیدکننده ندارد و می‌تواند در بازارهای داخلی و خارجی بدرخشد.
وی در ادامه به سختی‌ها و ظرافت‌های مراحل کاشت و برداشت زعفران اشاره کرد و گفت: آبیاری اول و برداشت سحرگاهی حساس‌ترین مراحل کار هستند. جداسازی شاخه زعفران نیز نیازمند نیروی کار دقیق، آموزش‌دیده و صبور است. ورود به این حوزه نیز صبر چندساله می‌خواهد؛ زعفران محصولی نیست که پس از یک یا دو سال نتیجه مالی کامل بدهد.
این زعفران‌کار کرمانشاهی با تأکید بر ضرورت تقویت زنجیره ارزش گفت: اگر کشاورزان بتوانند محصولشان را به‌صورت بسته‌بندی‌شده و با یک برند محلی معتبر عرضه کنند، سود واقعی نصیب تولیدکننده می‌شود؛ نه واسطه‌ها. ایجاد صنایع فرآوری، بسته‌بندی، آزمایشگاه‌های تخصصی و شرکت‌های صادرکننده در استان می‌تواند زعفران کرمانشاه را از خام‌فروشی نجات دهد.
وی در پایان اظهار امیدواری کرد: با توسعه زیرساخت‌ها و حمایت‌های لازم، کشاورزان بیشتری به سمت کشت زعفران گرایش پیدا کنند و این محصول بتواند به‌عنوان یک منبع پایدار درآمد، نقش مهمی در اقتصاد روستاهای کرمانشاه ایفا کند.
با وجود ظرفیت‌های کم‌نظیر اقلیمی کرمانشاه برای تبدیل‌شدن به یکی از قطب‌های مهم زعفران کشور و استقبال گسترده کشاورزان که طی پنج سال گذشته سطح زیرکشت این محصول را به بیش از ۸۱۰ هکتار رسانده است، همچنان بزرگ‌ترین مانع پیش روی توسعه زنجیره ارزش زعفران، فقدان زیرساخت‌های اساسی در بخش فرآوری، بسته‌بندی، آزمایشگاه‌های تخصصی، واحدهای برندسازی و شبکه‌های بازاریابی است؛ کمبودهایی که موجب خام‌فروشی، کاهش شدید ارزش افزوده و عدم بازگشت سود واقعی به تولیدکننده شده است. اکنون زمان آن رسیده که دستگاه‌های متولی جهاد کشاورزی تا وزارت صمت، بخش خصوصی، صندوق‌های حمایتی و نهادهای توسعه‌گر—به‌جای اتکا به اقدامات پراکنده، برنامه‌ای منسجم برای «تکمیل زنجیره ارزش زعفران» در استان تدوین و اجرا کنند؛ زیرا بدون ایجاد صنایع تبدیلی، ارائه تسهیلات ارزان‌قیمت، تسهیل مجوزها، حمایت از برندهای محلی و هدایت سرمایه‌گذاران به سمت ایجاد واحدهای تخصصی، فرصت طلایی کرمانشاه برای تبدیل‌شدن به قطب زعفران غرب کشور از دست خواهد رفت و تلاش هزاران کشاورز تنها در سطح تولید خام باقی خواهد ماند.
