خبرگزاری مهر، گروه استانها- وحید امیری*: نخل در استان بوشهر نه فقط یک درخت، بلکه بخشی از حافظه جمعی مردم، هویت فرهنگی منطقه و رمز پایداری در اقلیم گرم و خشک جنوب ایران است.
وقتی از بوشهر سخن می‌گوئیم، پس از دریا و بادهای نمکی و شرجی، بی‌درنگ تصویر نخلستان‌ها در ذهن شکل می‌گیرد؛ درختانی سربه‌فلک‌کشیده که در مقابل گرمای طاقت‌فرسا، خشکی طولانی‌مدت و بادهای موسمی ایستادگی می‌کنند و برای قرن‌ها همدم و همراه زندگی مردم این خطه بوده‌اند.
استان بوشهر به دلیل شرایط اقلیمی خاص خود یعنی تابستان‌های طولانی و بسیار گرم، زمستان‌های کوتاه، رطوبت ساحلی و خاک شوری دارد، ولی در این میان محیط طبیعی مناسبی برای رشد نخل خرما دارد.
خرمای بوشهر از گذشته تا امروز یکی از محصولات استراتژیک و ارزشمند منطقه به شمار می‌رود؛ محصولی که علاوه بر ارزش غذایی بالا، نقشی مهم در اقتصاد خانوارهای روستایی و شهری داشته است. بسیاری از روستاهای دشتی، جم، دشتستان، تنگستان و دیر، هویت خود را با نخل تعریف می‌کنند و خانوارها نسل‌به‌نسل مهارت‌های کشت و نگهداری از نخیلات را انتقال داده‌اند.
نخلستان‌های بوشهر تنها محل کار نیستند؛ فضای زندگی‌اند. در گرمای تابستان، سایه‌سار نخل پناهگاه انسان و دام بوده و جریان زندگی روزانه در میان همین سایه‌ها شکل می‌گرفته است. بسیاری از مراسم، دورهمی‌های سنتی، تقسیم آب قنات‌ها، رودخانه‌ها و حتی بازی‌های کودکان در میان نخلستان‌ها انجام می‌شده است. صدای خش‌خش برگ‌های نخل در بادهای گرم جنوبی برای بسیاری از مردم بوشهر صدایی آشنا، آرام‌بخش و بخشی از خاطره کودکی است.
خرمای بوشهر انواع گوناگونی دارد؛ برحی، خاصویی، بریمی، کبکاب، گنتار، زاهدی، پیارم و ده‌ها نوع دیگر که هر کدام ویژگی‌ها، زمان برداشت و طعم خاص خود را دارند.
خارَک تازه بوشهر یکی از محبوب‌ترین محصولات فصل تابستان است؛ میوه‌ای شیرین، آبدار و خوش‌طعم که از اواسط تابستان بر سر سفره مردم دیده می‌شود. پس از آن نوبت رُطب و در نهایت خرما می‌رسد که قابلیت نگهداری و صادرات بیشتری دارد.
محصول نخل و خرما نه تنها برای مصرف خوراکی استفاده می‌شود، بلکه در صنایع‌دستی، شیرینی‌پزی و فرآورده‌های مختلف مانند شیره و سرکه نیز کاربرد فراوان دارد.
نخل در فرهنگ بوشهر نمادی از ایستادگی، سخاوت و زندگی‌بخشی است. درختی که با کمترین آب و در دشوارترین شرایط، بهترین میوه را می‌دهد، بی‌دلیل نیست که در شعر و موسیقی محلی نیز حضوری پررنگ دارد. بسیاری از شاعران جنوب از نخل به‌عنوان استعاره‌ای برای «مردم صبور و مقاوم» استفاده کرده‌اند. در آئین‌ها نیز نخل نقش دارد؛ مثلاً در برخی مناطق رسم بوده که هنگام تولد کودک یک نخل برای او بکارند تا رشد کودک با رشد درخت گره بخورد.
از تنه نخل تا برگ و خوشه و هسته خرما، همه‌چیزش قابل استفاده است. از تنه آن تیرهای محکم برای سقف‌های سنتی ساخته می‌شد؛ از برگ‌هایش «حصیر، بادبزن، جارو و فرش‌های حصیری، تویزه، سفره، کلاه، و کپو» تولید می‌کردند؛ از الیاف آن طناب‌های محکم می‌بافتند و حتی هسته خرما را آسیاب کرده و در خوراک دام به کار می‌بردند. در گذشته هیچ‌چیز از نخل دور ریخته نمی‌شد و مردم می‌دانستند چگونه از این منبع طبیعی ارزشمند بهره بگیرند.
با این حال، نخلستان‌های بوشهر در دهه‌های اخیر با چالش‌های مهمی روبه‌رو شده‌اند: کمبود آب، کاهش کیفیت سفره‌های زیرزمینی، شوری بیش از حد خاک، توسعه بی‌رویه زمین‌های صنعتی و مسکونی، و کم‌رنگ شدن نقش کشاورزی در اقتصاد خانوارها. بسیاری از نخلستان‌های قدیمی یا رها شده‌اند یا با آفت آسیب دیده‌اند. این چالش‌ها زنگ خطری برای آینده خرما و کشاورزی سنتی استان به شمار می‌روند.
با وجود همه این مشکلات، امید همچنان زنده است. در سال‌های اخیر برخی کشاورزان جوان، شرکت‌های دانش‌بنیان و تعاونی‌های محلی تلاش کرده‌اند با روش‌های نوین آبیاری، مدیریت آفات و بسته‌بندی مدرن محصولات، روح تازه‌ای به صنعت خرما ببخشند. همچنین توجه روزافزون به گردشگری کشاورزی و گردشگری فرهنگی باعث شده که نخلستان‌ها به‌عنوان یک جاذبه طبیعی و فرهنگی بیشتر مورد توجه قرار گیرند.
نخل در بوشهر فقط یک محصول کشاورزی نیست؛ ریشه‌ای است که مردم این سرزمین را به گذشته خود پیوند می‌دهد و در سایه آن نسل‌ها زندگی کرده‌اند. وقتی در کنار یک نخلستان می‌ایستی و به انبوه درختانی نگاه می‌کنی که در دل گرمای جنوب استوار مانده‌اند، معنای واقعی «زیستن در سختی و بخشیدن در فراوانی» را با تمام وجود احساس می‌کنی.
با این‌همه، نخلستان‌های بوشهر تنها بخشی از گذشته نیستند؛ بلکه می‌توانند نقشی حیاتی در آینده پایدار استان نیز ایفا کنند. اگر مدیریت منابع آب، اجرای طرح مهم آبیاری نوین، حمایت از کشاورزان و توسعه صنایع تبدیلی جدی گرفته شود، نخلستان‌ها دوباره به یکی از ستون‌های اقتصاد و هویت بوشهر تبدیل خواهند شد؛ میراثی زنده که ارزش نگاه‌داشتن دارد.
* فعال حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
