همشهری‌آنلاین -مجیدجباری: چند روز بعد از اینکه رئیس‌جمهوری بحران آب را آنقدر جدی توصیف می‌کند که از نخبگان می‌خواهد اگر راهی برای نجات آب ایران دارند وارد میدان شوند، تصمیم تازه‌ای در بالاترین سطح اجرایی گرفته می‌شود که با این هشدارها در تضاد است؛ سرعت دادن به ساخت ۳ سد و ۳ طرح انتقال آب بدون ارزیابی محیط‌زیستی؛ پروژه‌هایی که به باور کارشناسان فشار روی منابع آبی را افزایش می‌دهد.
نشست بررسی راهکارهای رفع چالش‌های آبی با تمرکز بر ۴ استان مرکزی کشور به ریاست مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری در حالی برگزار شد که بحران منابع آب به اوج رسیده است. رئیس‌جمهوری در این جلسه دستور داد روند اجرا و تکمیل سدهای کوهرنگ ۳، خرسان ۳ و ماندگان برای تامین پایدار آب آشامیدنی اصفهان، یزد و چهارمحال و بختیاری با شتاب بیشتری دنبال شود، اما این تصمیم در تضاد کامل با راهکارهای علمی تنش آب در کشور است.
این تناقض زمانی پررنگ‌تر می‌شود که مهدی قمشی، کارشناس حوزه آب هشدار می‌دهد مشکل اصلی، همین فشارهای بی‌رویه بر منابع آب است و راه‌حل باید کم‌کردن این فشار باشد. از سوی دیگر، محمد بهرامی، نماینده مجلس نیز یادآوری می‌کند هیچ پروژه‌ای بدون ارزیابی محیط‌زیستی حق اجرا ندارد.
طرح‌هایی که این روزها به‌عنوان راهکار معرفی می‌شوند، عملا همان چرخه قدیمی جابه‌جایی بحران هستند؛ چرخه‌ای که سال‌ها حوضه‌های مبدا و مقصد را با تنش مواجه کرده و حالا در اوج بحران کم‌آبی کشور دوباره به جریان افتاده است. درست زمانی که مصرف آب از ظرفیت منابع فراتر رفته و چاره آن کاهش فشار و نه افزایش برداشت و تغییر مسیر آب است، تصمیمی گرفته می‌شود که درست در نقطه مقابل راهکار حل بحران کم آبی است و بار تازه‌ای بر دوش حوضه‌های آبریز می‌گذارد.
طرح‌های فاقد ارزیابی قانونی نیست
نماینده بویراحمد، دنا و مارگون در واکنش به این تصمیم دولت با اشاره به اینکه اجرای این طرح‌ها فاقد مجوز ارزیابی محیط‌زیستی هستند، می‌گوید: «طبق مستندهای رسمی، هیچ یک از این پروژه‌ها تاکنون مجوز ارزیابی محیط‌زیستی دریافت نکرده‌اند و سازمان محیط‌زیست نیز اعلام کرده است در شرایط فعلی امکان صدور این مجوز وجود ندارد. قانون در این باره صراحت دارد. هیچ پروژه‌ای بدون ارزیابی محیط‌زیستی اجازه اجرا ندارد. این ارزیابی‌ها فقط تشریفات اداری نیست، تضمین‌کننده حفظ حقابه‌ها و پایداری منابع آب است.»
محمد بهرامی حوضه‌های آبریز زاگرس را «به‌شدت حساس» توصیف می‌کند و هشدار می‌دهد: «تغییر مسیر آب می‌تواند اکوسیستم‌های پایین‌دست و کشاورزی استان‌های مختلف را دچار آسیب گسترده کند. مسیر قانونی باید طی شود و از طریق کمیسیون‌های تخصصی و نهادهای نظارتی این موضوع را پیگیری خواهم کرد تا حقوق مردم و الزام‌های محیط‌زیستی رعایت شود.»
انتقال آب یا جابه‌جایی بحران
در همین حال، یک متخصص حوزه آب و عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز تصمیم اخیر دولت را نمونه‌ای از تشخیص غلط مسئله می‌داند و می‌گوید: «کشور دچار تنش شدید آبی است. یعنی به منابع بیش از توان آن‌ها فشار وارد شده است. وقتی مسئله تنش آبی را درست بفهمیم، نتیجه عملی آن کاهش فشار بر منابع آب است، نه افزایش مضاعف. اگر همچنان در مسیر برنامه‌هایی حرکت کنیم که مصرف بیش از ظرفیت منابع را تشویق می‌کند، یعنی مسئله را درست طرح نکرده‌ایم و طبیعتا راه‌حل‌ها از اساس غلط خواهند بود.»
مهدی قمشی در گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین می‌افزاید: «سیاست انتقال آب بین‌حوضه‌ای اشتباه تکراری است که بحران را از یک نقطه به نقطه دیگر منتقل می‌کند. ما سال‌هاست با منابع آبی بازی می‌کنیم، بدون اینکه مشکل حل شود. از سوی دیگر این اقدامات سبب تشدید همزمان بحران در مبدا و مقصد می‌شود.»
آب شرب یا توسعه کشاورزی؟
استاد دانشگاه شهید چمران اهواز به مطالعات رسمی اصفهان استناد می‌کند و می‌گوید: «ادعای نیاز ضروری این استان به آب آشامیدنی، با داده‌ها همخوانی ندارد. در اصفهان با جمعیت حدود ۶ میلیون نفر در افق ۱۴۲۵ نیاز شرب این جمعیت حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب در سال خواهد بود. در حالی که همین حالا حدود ۹۰۰ میلیون مترمکعب از طرح‌های مختلف به این استان منتقل شده است. با این حال مشکل هنوز حل نشده است، چرا؟ چون آب انتقالی به جای آشامیدنی در کشاورزی مصرف می‌شود. انتقال آب در عمل زمین‌های کشاورزی جدید را توسعه می‌دهد و همین ساز وکار، بحران را عمیق‌تر می‌کند.»
مهدی قمشی در بخش دیگری از گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین می‌گوید: «انتقال آب از سرشاخه‌های کارون عملا قطع سهم کشاورزی خوزستان و رساندن آن به استان‌های دیگر است. این کار منطقی نیست و هم به استان مبدا لطمه می‌زند و هم سبب ایجاد مشکلات اجتماعی بین استان‌های هم جوار خواهد شد.»
او یادآوری می‌کند: «هر مترمکعب آب در حوزه کارون در حال حاضر فقط از طریق تولید انرژی برقابی و به عنوان یک انرژی پاک و غیر فسیلی، حدود ۱۲ هزار تومان عایدی برقابی عایدی دارد که با انتقال آب از دست می‌رود. این یعنی در صورت اجرای طرح‌های برشمرده کشور سالانه ضرر ۱۲ همتی را باید پذیرفته باشد. در مقابل، یک مترمکعب آب در مناطق مقصد فقط حدود ۰.۸ کیلوگرم گندم یا معادل آن محصول تولید می‌کند (به عبارتی سود خالص ۱۰ هزار تومانی). این مقایسه اقتصادی به‌روشنی نشان می‌دهد این انتقال‌ها هیچ توجیهی ندارند. ضمن آنکه در حوضه مقصد علاوه بر سود انرژی برقابی همین تولید را خواهد داشت.»
این متخصص حوزه آب با اشاره به استدلال رایج مدافعان انتقال آب می‌گوید: «فرض را بر این گذاشته‌اند که فقط آب سرریزی از سدها منتقل می‌شود؛ در حالی که در حوضه کارون در تمام عمرش، فقط چند بار آب اضافه از سرریز عبور داده است و این فرض‌ها فقط نوعی توجیه و بازی با منافع ملی است. ضمن اینکه این سیاست‌ها با شرایط تنش آبی کشور و حتی از نظر اقتصادی و انرژی سازگار نیست.»
نابودی ۴.۵ میلیون نخیلات خوزستان
استاد دانشگاه شهید چمران اهواز که خود ساکن خوزستان است با اشاره به اینکه روند نادرست حکمرانی آب، مدیریت منابع آب را در پایین‌دست کارون غیرممکن کرده است، تاکید می‌کند: «با این اوصاف چطور می‌توانم در خوزستان به کشاورزان بگویم مصرف را کم کنید وقتی می‌بینند از بالادست برداشت می‌شود و به استان‌های دیگر انتقال می‌یابد؟»
مهدی قمشی به خشکیدن نخیلات جنوب خوزستان اشاره می‌کند و می‌گوید: «آبادان و خرمشهر زمانی ۶ میلیون اصله نخل داشت اما امروز به کمتر از یک‌ونیم میلیون اصله رسیده‌است. مردم با آب بسیار شور باغ‌ها را سرپا نگه داشته‌اند. نخیلات و منافع مردم پایین‌دست دارد قربانی زیاده‌خواهی مناطق دیگر می شود.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز به برگزاری جلسه با معاون محیط‌زیست انسانی سازمان محیط‌زیست اشاره می‌کند و می‌گوید: «صدیقه ترابی، معاون محیط زیست انسانی در این جلسه اشاره داشت که از نظر علمی این طرح‌ها درست نیست. اما گویا فشارها آنقدر زیاد است که کارشناسانی که می‌خواهند مسئولانه رفتار کنند زیر بار فشارهای سیاسی کم می‌آورند. سازمان محیط‌زیست کاملا به اشکالات این طرح‌ها واقف است، اما برخی ملاحظات در این مسیر مانع ایجاد می‌کند.»
در همین زمینه بخوانید
زنگ خطر خشکی در سرچشمه رودهای بزرگ ایران | پر آب ترین چشمه ایران خشکید؟
بهمنشیر شورتر از خلیج فارس شد | کارون جان خوزستان را می‌گیرد
او توضیح می‌دهد: «وزارت نیرو پذیرفته برای پایداری منابع آب نباید بیش از ۶۰ درصد از منابع آب برنامه ریزی مصرف انجام شود، اما امروز این عدد در کشور به ۹۵ درصد رسیده است. در خوزستان نیز بیش از ۸۵ درصد منابع کارون مصرف می‌شود. اگر معیار علم باشد، باید دست نگه داریم؛ زیرا هیچ توجیهی برای انتقال آب به فلات مرکزی وجود ندارد. حتی اگر انتقال آب موقتا بحران را در اصفهان بهتر کند، ریشه مشکل پابرجا خواهد ماند و همه کشور ضرر خواهد کرد. مسئله در مصرف بی‌رویه و توسعه نامتوازن است، نه در کمبود آب در مبدا.»
قمشی در پایان تاکید می‌کند که طرح‌های کوهرنگ ۳، خرسان ۳ و ماندگان فاقد مجوز محیط‌زیستی و در تضاد با اصول علمی و منافع ملی هستند. بنابراین حاکمیت باید عمیق بیندیشد که چه مسیری را می‌خواهد ادامه دهد. مشکل را نمی‌توان با جابه‌جایی بحران حل کرد.
نماینده اصفهان چه می‌گوید؟
نماینده اصفهان در مجلس شورای اسلامی هم با اشاره به دستور اخیر رئیس‌جمهور درباره تسریع دراجرای ۳ پروژه سدسازی و انتقال آب بین حوضه‌ای نسبت به سیاسی‌شدن مناقشات آبی هشدار می‌دهد و می‌گوید: «ورود مباحث تخصصی آب به جدال‌های جناحی و فضای مجازی بدترین اتفاق است.»
حامد یزدیان در گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین توضیح می‌دهد: «پروژه‌های انتقال آب و ساخت سد باید بر مبنای همان سهمیه‌هایی پیش برود که سال‌ها پیش در شورای عالی آب تصویب شده و هنوز هم تغییر نکرده است. از جمله سهم ۷ استان در حوضه کارون که سقف تخصیص مشخص و غیرقابل تغییر دارد.»
یزدیان با اشاره به انتقادها درباره سه پروژه کوهرنگ ۳، خرسان ۳ و ماندگان تصریح می‌کند: «بخش مهمی از اعتراض‌ها غیرکارشناسی است. سد ماندگان، تخصیص مصوب شورای عالی آب را دارد و کوهرنگ ۳ نیز پروژه‌ای قدیمی با کاهش تخصیص از ۲۵۰ به ۱۲۰ میلیون مترمکعب است. البته رئیس‌جمهوری هم دستور داده دانشگاه تهران مطالعات جدیدی انجام دهد تا ابهامی باقی نماند.»
شرب، حقابه کشاورزی را تصرف کرده
نماینده اصفهان در مجلس شورای اسلامی درباره اینکه گفته می‌شود برای انتقال آب بین حوضه‌ای زور سیاسی برخی استانها مثل اصفهان بیشتر است، می گوید: «این‌ها ادعا هستند و باوری به این صحبت‌ها ندارم. در سالهای گذشته حتی استان‌های بالادست به‌دلیل قدرت اجتماعی خود مانع اجرای پروژه‌های تامین آب شده‌اند. انتقال آب برای توسعه کشاورزی نیست و در فلات مرکزی نیز سطح زیرکشت سال‌هاست کاهش یافته است. این انتقال‌ها برای جبران تصرف حقابه کشاورزی توسط مصارف شرب است.»
یزدیان همزمان به خطاهای موجود در سایر استانها اشاره می‌کند و تغییر رژیم طبیعی رودخانه با سدسازی‌های مکرر و تخصیص‌های بی‌رویه به صنایع را از عوامل مهم بحران می داند و ادعای برخی کارشناسان درباره جابه جایی بحران از خوزستان به فلات مرکزی را نادرست توصیف می‌کند.
نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در پایان برای مناظره با دکتر قمشی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز، اعلام آمادگی می‌کند و می‌گوید: «می‌توان در برنامه تلویزیون اینترنتی همشهری یکی از مناقشه‌برانگیزترین پرونده‌های آبی کشور را در فضای شفاف‌تری به بحث گذاشت.»
