ایران در سال‌های اخیر با بحرانی عمیق و ساختاری در حوزه آب روبه‌رو شده است. افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی، کاهش ذخایر سدها، بارش‌های نامتوازن، افزایش آسیب‌پذیری نسبت به تغییرات اقلیمی و فرسودگی شبکه‌های توزیع، باعث شده تأمین آب شرب و کشاورزی در بسیاری از نقاط کشور به چالشی جدی تبدیل شود. کارشناسان repeatedly هشدار می‌دهند که بدون اصلاحات بنیادین، تهدید «ناامنی آبی» می‌تواند اقتصاد، کشاورزی و کیفیت زندگی را تحت فشار فزاینده قرار دهد.
به گزارش تسنیم ، در چنین شرایطی، مرور تجربه کشورهایی که با وجود محدودیت منابع، توانسته‌اند مدیریت موفق آب را رقم بزنند، برای ایران اهمیت ویژه‌ای دارد. در اروپا، مجموعه‌ای هماهنگ از سیاست‌های اقتصادی، نظارتی و دیجیتال طی دو دهه گذشته اجرا شده که نقطه اتصال آنها «چارچوب سیاست آب اتحادیه اروپا» است. این چارچوب، کشورها را ملزم می‌کند هزینه واقعی تأمین آب را محاسبه و بازیافت کنند، تعرفه‌های پلکانی را جایگزین قیمت‌های یکنواخت سازند، از گروه‌های کم‌درآمد حمایت هدفمند انجام دهند و دیجیتال‌سازی شبکه‌های آب را در اولویت قرار دهند. حاصل این رویکرد، حرکت تدریجی اروپا به سمت کاهش هدررفت و تأمین پایدارتر آب بوده است.
دانمارک؛ مهار مصرف با ابزارهای اقتصادی قوی
دانمارک یکی از دقیق‌ترین نظام‌های کنترل مصرف و هدررفت آب جهان را دارد. این کشور از دهه 1990 مالیات ویژه بر نشتی شبکه وضع کرد؛ به این معنا که شرکت‌های آب موظف‌اند بابت حداقل 90 درصد آبی که پمپاژ می‌کنند مالیات بپردازند، حتی اگر بخشی از آن در شبکه تلف شود.
این سیاست‌ها موجب افزایش 54 درصدی قیمت آب طی 11 سال، کاهش سرانه مصرف از 155 لیتر به حدود 125 لیتر در روز، کاهش قابل‌توجه نشتی و ارتقای کیفیت تصفیه‌فاضلاب از طریق مالیات‌های سنگین بر نیتروژن و فسفر شد.
نکته مهم اینکه حمایت از خانوارهای کم‌درآمد از طریق نظام رفاهی دانمارک انجام می‌شود، نه از طریق تعرفه آب؛ بنابراین قیمت‌گذاری آب از مداخله‌های سیاسی دور می‌ماند.
درس برای ایران: نشتی شبکه در ایران گاهی به 30 تا 40 درصد می‌رسد؛ ابزارهایی مثل جریمه نشتی، مالیات بر آب هدررفته و تعرفه‌های انگیزشی می‌تواند انگیزه شرکت‌های آب برای نوسازی شبکه را افزایش دهد.
هلند به‌عنوان یکی از الگوهای جهانی مدیریت آب شهری شناخته می‌شود. ویژگی‌های کلیدی عملکرد هلند عبارت‌اند از: نرخ نشتی کمتر از 6 درصد (متوسط جهانی حدود 30 درصد)، ممنوعیت قانونی خصوصی‌سازی آب؛ خدمات آب فقط توسط شرکت‌های عمومی یا شبه‌عمومی ارائه می‌شود، بازیافت کامل هزینه‌ها در تعرفه‌ها با وجود اینکه قیمت آب همچنان در میان ارزان‌ترین‌ها در اروپاست، دیجیتال‌سازی گسترده شامل سنسورهای فشار، کنتورهای لحظه‌ای و سامانه‌های هشداردهنده نشتی. این ساختار سبب شده حتی در دوره‌های خشکسالی، هلند بدون تنش جدی تأمین آب را مدیریت کند.
پرتغال در دهه اخیر دوره‌های خشکسالی شدید را تجربه کرده و اجرای اصلاحات زیر موجب بهبود دوام شبکه شده است: طرح ملی ارزیابی کارایی مصرف آب در ساختمان‌ها که طبق برآوردها می‌تواند سالانه میلیون‌ها لیتر آب صرفه‌جویی کند، تعرفه‌های کاملاً تصاعدی شامل سه پله: ضروری، متعارف و پرمصرف، بازگشت اختیار تنظیم تعرفه‌ها به نهاد ملی تنظیم‌گر از سال 2026 برای جلوگیری از اختلافات قیمتی میان شهرها، گسترش بازیافت آب برای کشاورزی با هزینه‌ای بین 0.02 تا 0.83 یورو به ازای هر مترمکعب که در رقابت با آب سطحی بسیار مقرون‌به‌صرفه است.
درس برای ایران: ایران سالانه بیش از 4 میلیارد متر مکعب فاضلاب شهری تولید می‌کند که عمدتاً به‌صورت خام وارد محیط‌زیست می‌شود. طرح‌هایی مشابه شبکه‌های بازچرخانی پرتغال می‌تواند نقش کلیدی داشته باشد.
در اسپانیا، استفاده از پساب تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز، شست‌وشوی خیابان‌ها، صنایع و حتی سیستم فلاش ساختمان‌های دولتی سال‌هاست اجرا می‌شود. آلمان نیز حدود 69 درصد آب صنعتی را از منابع بازیافتی تأمین می‌کند. در هر دو کشور، دیجیتال‌سازی شبکه و هشداردهی برای مصرف غیرعادی از ابزارهای روتین مدیریت آب است.
درس برای ایران: بیش از 80 درصد آب کشور در کشاورزی مصرف می‌شود و صنعت تنها 3 تا 5 درصد را مصرف می‌کند؛ اما صنعت می‌تواند نخستین بخش کشور باشد که با سرمایه‌گذاری بر بازیافت، سهم قابل توجهی در کاهش فشار بر منابع سطحی و زیرزمینی ایفا کند.
سنگاپور؛ ترکیب بازچرخانی، آب‌شیرین‌کن‌ها و تنوع منابع
سنگاپور یکی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های تأمین آب جهان را دارد. این کشور آب خود را از چهار منبع اصلی تأمین می‌کند: جمع‌آوری باران، بازچرخانی پساب، واردات و آب‌شیرین‌کن‌ها. منابع بازچرخانی در سنگاپور می‌توانند حدود 40 درصد نیاز آبی کشور را تأمین کنند و برنامه‌ریزی برای ارتقای این سهم به 55 درصد تا سال 2065 انجام شده است.
وجود پنج کارخانه آب‌شیرین‌کن فعال در کشور، جداسازی کامل شبکه‌های فاضلاب و باران و استفاده از شبکه فاضلاب عمیق زیرزمینی، استفاده گسترده از سنسورها برای شناسایی نشت و کاهش هزینه‌های تعمیر از دیگر اقداماتی است که باعث شده سنگاپور در برابر نوسانات اقلیمی یکی از «تاب‌آورترین» کشورهای آسیا باشد.
در پی خشکسالی‌های شدید دهه 2000، استرالیا مجموعه‌ای از پروژه‌های بزرگ را اجرا کرد: شبکه انتقال آب جنوب‌شرق کوئینزلند با بیش از 500 کیلومتر لوله‌گذاری برای اتصال مناطق پرآب و کم‌آب، سیاست محدودیت برداشت در حوضه ماری–دارلینگ برای حفاظت از اکوسیستم، آب‌شیرین‌کن بزرگ ملبورن که بخش مهمی از نیاز شرب را در دوره‌های خشک تأمین می‌کند واعمال محدودیت‌های سخت مصرف خانگی شامل آبیاری، شست‌وشو و استفاده از آب در زمان بحران.
اردن یکی از فقیرترین کشورهای جهان در منابع آبی است و بیش از 50 درصد آب استخراجی در برخی شهرها در قالب آب غیر درآمدی از دست می‌رود. این کشور در استراتژی ملی خود هدف‌گذاری کرده است که این رقم را تا سال 2040 به حدود 25 درصد برساند.
اقدامات کلیدی: نوسازی شبکه با کمک سازمان‌های بین‌المللی، نصب کنتورهای هوشمند، استفاده گسترده از آب بازچرخانی در کشاورزی و صنعت، اجرای پروژه عظیم انتقال آب از عقبه به اَمان مبتنی بر آب‌شیرین‌کن‌ها
با تحلیل تجربه‌های سنگاپور، استرالیا، اردن و داکا، می‌توان چند راهبرد کلیدی برای سیاست‌گذاری آبی در ایران ترسیم کرد:
تنوع منابع آب: ترکیب منابع مختلف باران، آب بازیافتی، آب‌شیرین‌شده برای افزایش تاب‌آوری.
کاهش هدررفت: تمرکز بر کاهش آب غیر درآمدی از طریق ارتقای شبکه، بازسازی لوله‌ها، کنتورهای هوشمند و نظارت دقیق.
بازیافت فاضلاب: توسعه کارخانه‌های تصفیه پساب برای مصارف غیرشرب (صنعت، فضای سبز، آب شهری) و حتی امکان تزریق مجدد در منابع تأمین آب.
سرمایه‌گذاری بلندمدت: برنامه‌ریزی آینده‌نگر برای تأمین زیرساخت‌ها با افق ده‌ها‌سال؛ شامل آب‌شیرین‌کن‌ها در مناطق مناسب و خطوط انتقال.
نهاد تنظیم‌گر قوی و شفاف: ایجاد یا تقویت ساختار ناظر مستقل که بر تعرفه‌گذاری، کیفیت خدمات و پروژه‌های جدید نظارت کند.
فرهنگ‌سازی و آگاهی عمومی: ارتقای مشارکت عمومی در مصرف بهینه و بازچرخانی، از طریق آموزش، کمپین‌ها و سیاست‌های تشویقی.
