خبرگزاری مهر، گروه استانها- مرجان فرهمند: فرهنگ مطالعه، بنیان توسعه فکری و اجتماعی هر جامعه است؛ اما در بسیاری از شهرهای ایران هنوز رفتار کتابخوانی به سطحی پویا و پایدار نرسیده است. مشهد، شهری با پیشینه علمی و مذهبی غنی، ظرفیت‌هایی گسترده برای گسترش فرهنگ کتاب دارد؛ از وجود کتابخانه‌های بزرگ و تخصصی تا شبکه‌ای از مراکز آموزشی و فرهنگی فعال. با این حال، واقعیت می‌گوید که این ظرفیت‌ها هنوز به رفتار روزمره مطالعه در میان مردم تبدیل نشده‌اند. کتابخانه‌ها پر هستند از منابع ارزشمند، ولی نه از حضور مستمر خوانندگان.
در شرایطی که هزینه‌های زندگی افزایش یافته و فضای مجازی بخش عمده‌ای از اوقات فراغت را اشغال کرده است، کتاب بیش از هر زمان دیگر نیازمند بازتعریف جایگاه خود در زندگی شهروندان شده است. مطالعه دیگر فقط یک فعالیت فرهنگی نیست؛ بلکه رفتاری اجتماعی است که نسبت مستقیم با کیفیت گفتگو، سطح تحلیل و عمق اندیشه در جامعه دارد. در نبود مطالعه منظم و گسترده، شهرهای فرهنگی به تدریج از پویایی فکری خود فاصله می‌گیرند.
مشهد، به عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای فرهنگی ایران، شایسته داشتن الگویی نو در ترویج کتابخوانی است؛ الگویی که از خانواده آغاز شود، در مدارس تداوم یابد و در کتابخانه‌ها تثبیت شود. این چرخه باید به گونه‌ای طراحی شود که مطالعه نه به عادت مناسبتی، بلکه به بخشی از زیست روزانه مردم بدل گردد. چنین تحولی تنها زمانی رخ می‌دهد که کتابخانه‌ها از فضای پاسدار منابع به فضای تولید تجربه فرهنگی تبدیل شوند؛ مکانی که خواندن به گفت‌وگو، تفکر و آفرینش بینجامد.
هم‌زمان با رشد فناوری‌های نو مانند کتاب‌های صوتی و نسخه‌های دیجیتال، تعریف سنتی از مطالعه نیز در حال دگرگونی است. اما در میان این تحولات، کتاب کاغذی همچنان ارزش خود را حفظ کرده است؛ زیرا لمس صفحات، تمرکز ذهن و ارتباط مستقیم با متن، تجربه‌ای است که هیچ رسانه‌ای نمی‌تواند جایگزین آن شود. پویایی فرهنگی در شهرهایی چون مشهد، زمانی معنا می‌یابد که فناوری و سنت مطالعه به جای تقابل، در تعامل مؤثر قرار گیرند.
رفتار کتابخوانی در مشهد هنوز پویا نیست
حسین خسروی، معاون کتابخانه‌ها و موزه‌های مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر از چالش‌های کتابخوانی در مشهد، وضعیت سرانه مطالعه، تغییر ذائقه نسل‌های مختلف و نقش کتابخانه‌های آستان گفت و اظهار کرد: با وجود علاقه ذاتی مردم مشهد به مطالعه، رفتار کتابخوانی هنوز به پویایی لازم نرسیده است.
معاون کتابخانه‌ها در سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌های مرکز اسناد آستان قدس رضوی درباره وضعیت کتابخانه‌ها و فرهنگ مطالعه در مشهد گفت: مشهد ویژگی‌های خاصی دارد؛ شهری علمی، مذهبی، زائر محور و همیشه در حال رشد. نهادهای فرهنگی زیادی از آستان قدس رضوی گرفته تا کتابخانه‌های عمومی، مساجد، دانشگاه فردوسی و علوم پزشکی، همه در این شهر فعال‌اند. مشهد همیشه میزبان و حامی فعالیت‌های فرهنگی و نمایشگاه‌های کتاب بوده است.
چالش‌های کتابخوانی؛ از گرانی کاغذ تا سلطه فضای مجازی
وی در ادامه به موانع ترویج کتابخوانی اشاره کرد و توضیح داد: مثل همه شهرهای دیگر ما نیز چالش‌هایی داریم؛ گرانی کاغذ و کتاب و کاهش قدرت خرید مردم، مشغله‌های اقتصادی و اجتماعی، غلبه فضای مجازی بر فعالیت‌های فرهنگی، و همچنین کمبود برخی فضاهای فرهنگی متناسب با رشد شهر. از طرفی عدم تداوم برخی فعالیت‌های فرهنگی و کمبود تعامل بین نهادهای همسو هم از دیگر چالش‌های ماست.
خسروی با اشاره به علاقه ذاتی مردم به کتاب تأکید کرد: با همه اینها، مردم مشهد علاقه‌مند به کتاب هستند. زیرساخت‌های کتابخوانی در این شهر مناسب است. آستان قدس رضوی فقط در مشهد ۲۳ کتابخانه فعال دارد و در کنار کتابخانه مرکزی در حرم مطهر، ظرفیت گسترده‌ای ایجاد شده است. اما با وجود این ظرفیت‌ها، رفتار کتابخوانی در مشهد هنوز به پویایی لازم نرسیده و نیاز به تقویت دارد.
سرانه مطالعه؛ مشهد بالاتر از میانگین کشوری
معاون کتابخانه‌ها و موزه‌های مرکز اسناد آستان قدس رضوی درباره آمار مطالعه گفت: آمارها دقیق نیستند، اما آنچه ارائه شده نشان می‌دهد سرانه مطالعه در کشور حدود ۱۳ دقیقه است، در حالی که این عدد در مشهد ۱۸ دقیقه گزارش شده و وضعیت بهتری نسبت به میانگین ملی داریم.
تغییر ذائقه مردم در انتخاب کتاب
وی در ادامه درباره تغییر سلیقه نسل‌ها در مطالعه گفت: سلیقه مردم در مطالعه دقیقاً بازتابی از فرهنگ، شرایط اقتصادی، سطح تحصیلات و تحولات زمانه است. نمی‌توان به‌طور قطعی گفت امروز چه چیزی محبوب است و چند سال بعد چه خواهد شد، اما اگر بخواهیم واقع‌بینانه نگاه کنیم، هر گروه سنی مسیر و سلیقه متفاوتی دارد.
خسروی درباره نسل نوجوان و جوان توضیح داد: نوجوانان و جوانان امروز، یعنی حدود ۱۳ تا ۲۵ سال، بیشتر به سمت کتاب‌های روانشناسی موفقیت فردی، ادبیات نو و آثار تخیلی می‌روند. از کتاب‌های صوتی و نسخه‌های دیجیتال استقبال زیادی می‌کنند و کمتر با آثار کلاسیک آشنا هستند؛ چون در آموزش رسمی هم این آثار کمتر دیده می‌شود.
معاون کتابخانه‌ها و موزه‌های مرکز اسناد آستان قدس رضوی سپس به سلیقه گروه بزرگسال اشاره کرد و گفت: بازه سنی ۲۸ تا ۴۵ سال معمولاً سراغ کتاب‌های دینی، موضوعات خانواده، شخصیت‌شناسی، تاریخ اجتماعی و مباحث سیاسی می‌روند. برای این گروه، کتاب هم ابزار آگاهی است و هم وسیله‌ای برای آرامش ذهنی یا کاربرد تخصصی در حوزه کاری‌شان.
وی درباره سالمندان نیز افزود: سالمندان بیشتر به آثار تاریخی و دینی علاقه نشان می‌دهند و کتاب‌هایی مثل خاطرات، زندگی‌نامه‌ها و سفرنامه‌ها برایشان جذاب است. برای این گروه، مطالعه معمولاً جنبه هویتی و خاطره‌انگیز دارد.
خسروی گفت: به‌طور کلی، سلیقه کتابخوانی هر نسل را محیط خانواده، فرهنگ عمومی، تبلیغات رسانه‌ای و وضعیت اقتصادی و اجتماعی شکل می‌دهد و نمی‌توان نسخه یکسانی برای همه پیچید.
رویکرد کتابخانه آستان؛ فرهنگ رضوی در اولویت
معاون کتابخانه‌ها و موزه‌های مرکز اسناد آستان قدس رضوی درباره سیاست مجموعه‌سازی کتابخانه‌های آستان قدس گفت: کتابخانه آستان قدس رضوی متفاوت است. ما متولی فرهنگ اهل‌بیت (ع) هستیم و پایه مجموعه‌سازی ما بر ترویج فرهنگ رضوی و منابع دینی است. بعد از آن بر اساس نیاز مراجعه‌کنندگان عمل می‌کنیم. این یک وظیفه سازمانی است، اما هم‌زمان نیاز مخاطبان هم در اولویت قرار دارد.
کتابخانه از خانواده آغاز می‌شود؛ هیچ‌چیز جای کتابِ کاغذی را نمی‌گیرد
مژگان اعرابی، کتابدار کتابخانه شهید مطهری شهر کاریز از شهرستان تایباد در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: ریشه ترویج کتابخوانی از خانواده آغاز می‌شود و نقش مدرسه و کتابدار در ادامه مسیر بسیار تعیین‌کننده است.
کتابدار کتابخانه شهید مطهری شهر کاریز از شهرستان تایباد با تأکید بر اینکه «هیچ جایگزینی برای کتاب کاغذی وجود ندارد»، از چالش‌های کم‌مراجعه بودن کتابخانه‌ها، تغییر ذائقه مطالعه، و راهکارهای تعامل با نسل درگیر فضای مجازی سخن گفت.
وی مهم‌ترین عامل ترویج و تقویت فرهنگ مطالعه را خانواده دانست و گفت: مطالعه از خانه شروع می‌شود. حتی پیش از تولد کودک، رفتار پدر و مادر در علاقه‌مند کردن او به کتاب مؤثر است. اگر فضای خانه آغشته به کتاب و مجله باشد، بچه‌ها ناخودآگاه با کتاب بزرگ می‌شوند.
اعرابی با اشاره به نقش مدرسه و معلم اضافه کرد: بعد از خانواده، مدرسه مهم‌ترین نقش را دارد. اینکه مدیر و معلم چقدر خودشان اهل کتاب باشند و دانش‌آموز را تشویق کنند، بسیار اثرگذار است. بعد از آن هم کتابدار باید رفتار و برخوردی داشته باشد که دانش‌آموز را جذب کند.
افزایش علاقه کودکان به مطالعه
کتابدار کتابخانه شهید مطهری شهر کاریز از شهرستان تایباد با اشاره به تجربه کتابخانه شهید مطهری گفت: چند دانش‌آموز پایه سوم ابتدایی طی هفته‌های اخیر بدون اینکه هفته کتاب باشد، با شوق فراوان به کتابخانه مراجعه کردند. برخی از آن‌ها پنج عنوان کتاب امانت گرفتند و حتی در فضای کتابخانه مطالعه می‌کردند. این شوق باعث شده خانواده‌هایشان از میزان مطالعه زیاد آن‌ها تعجب کنند.
بزرگ‌ترین چالش کتابخانه‌ها در روزهای کم‌مراجعه
وی با بیان اینکه کم‌توجهی جامعه به کتابخانه‌ها چالش اصلی است، توضیح داد: نباید کتاب‌ها فقط در قفسه‌ها بمانند. منِ کتابدار وظیفه دارم کتاب را از قفسه بیرون بیاورم و به میان مردم ببرم. بارها با هماهنگی مدارس، کتاب‌ها را به داخل کلاس‌ها برده‌ام و همین کار استقبال دانش‌آموزان را چند برابر کرده است.
نسل جدید، فضای مجازی و نقش کتاب‌های صوتی
اعرابی درباره جایگزینی کتاب‌های صوتی و پادکست‌ها گفت: کتاب صوتی در مسیرهای طولانی یا سفر مفید است، اما به‌هیچ‌وجه جای کتاب کاغذی را نمی‌گیرد. ارتباط مستقیم با کتاب، تأثیر عمیق‌تری دارد.
کتابدار کتابخانه شهید مطهری شهر کاریز از شهرستان تایباد افزود: نسل نوجوان امروز به دلیل فضای مجازی کمتر سمت مطالعه می‌آید، اما ما باید با شناخت علاقه آن‌ها از رمان‌های ایرانی و خارجی گرفته تا موضوعات محبوب نوجوانان راه درست هدایتشان را پیدا کنیم. نباید مطالعه را خشک و تحمیلی کنیم.
مطالبه کتابدار از مسئولان
وی بزرگ‌ترین مطالبه خود از مسئولان را حضور واقعی و نه تشریفاتی در کتابخانه‌ها عنوان کرد و گفت: کتابخانه فقط در هفته کتاب مهم نیست. مسئولان باید در طول سال سر بزنند، شرایط را ببینند و نیازها را از نزدیک لمس کنند. انرژی کتابدار از همین توجه‌ها تأمین می‌شود.
کتابداران انگیزه ندارند؛ کمبود کتاب کودک و نوجوان زنگ خطر برای کتابخانه‌ها
سعید فیضی، کتابدار کتابخانه عطاملک جوینی شهرستان نقاب در گفتگو با خبرنگار مهر از کمبود جدی کتاب در بخش کودک و نوجوان، بی‌توجهی به کتابخانه‌ها و دغدغه‌های معیشتی کتابداران به‌عنوان مهم‌ترین موانع ترویج فرهنگ کتابخوانی نام می‌برد.
کتابدار کتابخانه عطاملک جوینی شهرستان نقاب با اشاره به مهم‌ترین مانع ترویج فرهنگ کتابخوانی گفت: بزرگ‌ترین مشکل، بی‌اهمیتی به کتابخانه و کسانی است که کتاب می‌خوانند. در بسیاری از دستگاه‌ها به‌ویژه آموزش‌وپرورش، کتابخانه‌ها جایگاه واقعی خود را ندارند و همین باعث شده فرهنگ کتابخوانی جدی گرفته نشود. حتی در ایام هفته کتاب نیز کتابخانه‌ها آن‌طور که باید دیده نمی‌شوند.
وی درباره سلیقه امروز مراجعه‌کنندگان افزود: در بخش بزرگسالان تغییر چندانی مشاهده نمی‌شود و همچنان رمان ایرانی، خارجی و تاریخی بیشترین مخاطب را دارد؛ اما ذائقه کودکان و نوجوانان بسیار متفاوت شده و عمدتاً به سمت کتاب‌های فانتزی، ماجراجویی و ژانر وحشت رفته‌اند. علاوه بر این کتاب‌های حوزه خودباوری و روانشناسی انگیزشی نیز برای نوجوانان جذابیت زیادی پیدا کرده است.
فیضی با انتقاد از کمبود منابع مناسب برای گروه‌های سنی پایین، اظهار داشت: دو تا سه سال است که هیچ کتاب جدیدی در حوزه کودک و نوجوان از سوی نهاد کتابخانه‌ها به ما نرسیده است و این مسئله عملاً به یک معضل سراسری تبدیل شده. بسیاری از مادران وقتی به دنبال کتاب جدید می‌آیند، مجبورم بگویم فعلاً هیچ عنوان تازه‌ای نداریم.
کتابدار کتابخانه عطاملک جوینی شهرستان نقاب در ادامه درباره راهکار علاقه‌مند کردن کودکان به کتاب گفت: برخلاف تصور، با رشد فضای مجازی، تعداد اعضای کودک و نوجوان ما کاهش نداشته؛ بلکه افزایش هم داشته است. دلیلش ارتباط مستقیم با مدارس است. ما بسیاری از برنامه‌ها مثل محفل فردوسی یا قصه‌گویی را در مدارس برگزار می‌کنیم و این ارتباط چهره‌به‌چهره بسیار تأثیرگذار است. همچنین هر سال دانش‌آموزان برتر مطالعه را بدون اطلاع قبلی در مدارسشان معرفی می‌کنیم که این دیده شدن، بزرگ‌ترین مشوق برای آن‌هاست.
وی درباره نقش خیرین در تأمین کتاب نیز گفت: متأسفانه هنوز فرهنگ مشارکت خیرین برای خرید کتاب جا نیفتاده و در این حوزه فعالیت چشمگیری مشاهده نمی‌شود.
فیضی با اشاره به مطالبه اصلی کتابداران گفت: مشکلات صنفی و معیشتی، بزرگ‌ترین دغدغه ماست. بسیاری از همکاران انگیزه لازم را ندارند؛ چون درآمدها پایین و جایگاه سازمانی مناسب نیست. من علاقه‌مندم که این فعالیت‌ها را انجام دهم اما چند درصد افراد حاضرند بدون حمایت و در چنین شرایطی کار فرهنگی انجام دهند؟ اگر این مشکلات رفع شود، مهم‌ترین قدم برای بازگشت انگیزه به کتابداران برداشته خواهد شد.
کتاب؛ رسانه تفکر در شهری که نیازمند بازگشت به دانایی است
رفتار کتابخوانی در مشهد، در نقطه‌ای میان امید و هشدار قرار دارد. از یک سو زیرساخت‌ها و منابع کتابخانه‌ای فراوان‌اند و استقبال خانوادگی از مطالعه در حال رشد است؛ از سوی دیگر، ضعف سیاست‌گذاری، گرانی کتاب، و تهاجم فضای مجازی مانع پویایی پایدار این فرهنگ شده‌اند. کتابخانه‌ها اگرچه هنوز پابرجا هستند، اما برای بسیاری از مردم به مکان‌هایی خاموش بدل شده‌اند که باید دوباره جان بگیرند.
راه برون‌رفت از این رکود، تنها در اصلاح ساختارها و حمایت نهادی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه نیازمند تغییر نگاه در سطح خانواده، آموزش و رسانه است. مطالعه باید از حالت توصیه اخلاقی به رفتار فرهنگی واقعی تبدیل شود، رفتاری که از درون خانه آغاز و در فضای عمومی گسترش یابد. کتابدار، معلم و والدین سه ضلع اصلی این مثلث‌اند؛ هر سه اگر خود اهل خواندن باشند، نسل آینده نیز با کتاب رشد خواهد کرد.
کتاب، در معنای واقعی خود، رسانه‌ای برای تفکر است نه صرفاً اطلاع‌رسانی. جامعه‌ای که با کتاب زندگی می‌کند، نقدپذیرتر، خلاق‌تر و آرام‌تر است. از همین منظر، ترویج مطالعه تنها یک فعالیت فرهنگی نیست، بلکه اقدامی اجتماعی برای حفظ تعادل ذهن و اخلاق در جامعه محسوب می‌شود.
