همشهری آنلاین - مریم سرخوش: دکتر مرتضی ضرابی، مدیرعامل بانک خون بند ناف رویان در نشست خبری روز جهانی خون بند ناف با گرامیداشت یاد و خاطره دکتر سعید کاظمی آشتیانی، بنیانگذار پژوهشگاه رویان و بانک عنوان کرد: ۱۷ نوامبر روز جهانی خون بند ناف است و دلیل این نامگذاری یک روز به این حوزه هم اهمیت ماده دوریز به عنوان منبع ارزشمند برای درمان بیماری‌ها بعد از تولد نوزاد بود که حیاتی است. هدف روز جهانی هم اطلاع رسانی به والدین، تشویق به اهدای خون بند ناف و پشتیبانی از بانک‌های عمومی و خصوصی خون بند ناف و توسعه پژوهش‌های پزشکی در زمینه سلول‌های بنیادی و درمان‌های نوین است. یعنی هر تولد می‌تواند فرصتی برای نجات انسان‌های دیگر باشد.
او با بیان این که شروع کار در این حوزه ابتدا با ذخیره خون بند ناف آغاز شد، عنوان کرد: امروز منابع دیگر سلول‌های بنیادی شامل مغز استخوان، خون محیطی، بافت چربی و بافت بند ناف و حتی پالپ دندان شیری را هم جمع آوری و ذخیره سازی می‌کنیم. سلول بنیادی، سلول پایه و مادر است که نسبت به سلول‌های دیگر تبدیل و قدرت تکثیر بالایی دارد و دو نوع خونساز و غیرخونساز هستند. سلول‌های بنیادی خونساز در بیماری‌های خونی و غیرخونسازها در بیماری غیرخونی از جمله فلج مغزی، اوتیسم، بیماری‌های عصبی، ارتوپدی و… کاربرد دارند. ضمائم زایمانی هم بعد از تولد نوزاد از رحم خارج و شامل خون، بافت و سرم خون بند ناف، جفت، پرده‌های جنینی و... هستند.
۲۰ دستاورد در ۲۰ سال
ضرابی به ۲۰ دستاورد طی ۲۰ سال تاسیس این بانک در زمینه ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی، کاربردهای بالینی و توسعه و خودکفایی اشاره کرد و گفت: بانک سلول‌های بنیادی خون بند ناف، بانک سلول‌های بنیادی خون محیطی و مغز استخوان، بانک سلول‌های بنیادی بافت بند ناف، بانک سلول‌های بنیادی پالپ دندان، تولید زحم پوش مشتق از پرده جنینی، تولید سرم خون بند ناف، تولید PRP خون بند ناف، تولید عصاره جفت انسانی، پیوند سلول‌های بنیادی خون بند ناف در بیماران خونی، ارتوپدی و عصبی، پیوند سلول‌های بنیادی خون محیطی و مغز استخوان، کارآزمایی بالنی استفاده از سول‌های بنیادی بندناف در بیماری فلج مغزی، اتیسم، بیماری آتروز و ای‌ال‌اس، ساخت اولین پالایشگاه محصولات زایمانی، ساخت اولین تانک کرایوژنتیک نگهداری سلول‌های بنیادی، تولید محلول استراتژیک اتیل استارچ و بزرگترین بانک اطلاعاتی ژنتیکی با ۱۰۰ هزار دیتا از جمله این دستاوردها هستند.
به گفته این متخصص مهم‌ترین اقدام بانک سلول‌های بنیادی بانک خون بند ناف است که نمونه‌ها از سراسر کشور جمع آوری می‌شود و بعد از جداسازی سلول‌های بنیادی در تانک‌های محتوی نیتروژن مایع در منهای ۱۹۶ درجه نگهداری می‌شود. در حال حاضر بزرگترین بانک را در منطقه داریم. این بانک دوگانه به شکل عمومی و خصوصی فعالیت می‌کند. در بانک خصوصی، خانواده‌ها در آستانه تولد فرزندانشان، نمونه خون بند ناف را در آنجا نگهداری می‌کنند که سالانه هزینه‌ای معادل ۷۵۰ هزار تومان دارد. در بانک خصوصی ۲۵۰ هزار نمونه داریم و سالانه حدود ۲۰ تا ۲۵ هزار نمونه هم اضافه می‌شود.
ضرابی درباره بانک عمومی هم بیان کرد: در این بانک خانواده‌ها خون بند ناف را اهدا می‌کنند و ذخیره‌سازی آن نزدیک به ۵ هزار نمونه است. دلیل تفاوت آماری درباره ذخیره‌سازی نمونه‌ها هم این است که که ما در بانک عمومی نیازمند کمک دولت و خیرین هستیم. البته به دنبال توسعه این بانک با حمایت خیرین هستیم.
جایگاه برتر در منطقه و جهان
این مسئول با تاکید بر این که بانک خون بند ناف رویان به عنوان تنها بانک بخش خصوصی در نقشه بانک خون بند ناف ثبت شده، درباره جایگاه ملی، منطقه‌ای و جهانی ایران در این حوزه هم بیان کرد: در بخش ملی بزرگترین و پیشروترین مرکز هستیم و مطابق با استانداردهای بین‌المللی درمان‌های بالینی موفقیت‌آمیز با سلول‌های بنیادی ارائه می‌شود. ۴۶ دفتر نمایندگی در سراسر کشور هم در سراسر کشور داریم. در بخش منطقه‌ای هم همراه با امارات و عربستان جزو مراکز برتر و پیشرو به دلیل حجم عملیات، تجربه بالینی و پوشش ملی هستیم. در سطح جهانی بازار ذخیره‌سازی خون بند ناف بسیار رقابتی است و توسط چند کمپانی آمریکایی و اروپایی اداره می‌شود. اما بر اساس حجم ذخیره‌سازی رتبه دوم در طبقه بندی جهانی داریم.
او ادامه دارد: بانک‌ها با ۱۰۰ هزار نمونه رتبه ۳، بین ۱۰۰ هزار تا ۴۰۰ هزار رتبه ۲ و بیش از ۴۰۰ هزار رتبه اول هستند. ما در در طبقه حجم ذخیره‌سازی رتبه دوم را در سطح جهانی در اختیار داریم.
ضرابی درباره کاربرد بالینی نمونه‌های ذخیره شده هم بیان کرد: با استفاده از سلول‌های بنیادی خون بند ناف بیماران خونی از جمله تالاسمی، سرطان خون، نقص ایمنی و آنمی و بیماری‌های غیرخونی شامل عصبی، فلج مغزی و اتیسم تحت درمان قرار می‌گیرند. از نمونه‌های خون بند ناف می‌توان هم برای افراد خویشاوند و هم غیرخویشاوند با تطابق ژنتیکی استفاده کرد. این نمونه‌ها برای ۴۰ بیمار خونی و ۶۰ بیمار عصبی تاکنون استفاده شده‌اند. در بیماران خونی ۸۰ درصد موفقیت پیوند و در بیماری‌های عصبی هم درجاتی از بهبودی رقم خورده است.
او درباره بانک خون محیطی و مغز استخوان هم بیان کرد: این بانک هم خدمات ۲۴ ساعته به مراکز پیوند ارائه می‌دهد. در مراکز پیوند برای این که بیماران تحت درمان قرار بگیرند، نمونه‌های مغز استخوان قبل از شیمی‌درمان گرفته و در بانک ما ذخیره می‌شود. بعد از شیمی‌درمان نمونه به بیمارستان ارجاع می‌شود. تاکنون نمونه ۱۸۵۰ بیمار ذخیره شده و حدود ۹۰۰ بیمار هم پیوند دریافت کرده‌اند.
دستاوردهای مهم در درمان‌های فلج مغزی
مدیرعامل بانک خون بند ناف رویان با اشاره به یک یک کار تحقیقاتی در ارتباط با کودکان فلج مغزی هم بیان کرد: یک طرح تحقیقاتی بسیار بزرگ برای ۱۵۰ کودک فلج مغزی انجام دادیم؛ به نحوی که پیوند برای این افراد انجام شد. امکان ارائه خدمات برای درمان کودکان مبتلا به فلج مغزی با استفاده از سلول‌های بنیادی بند ناف فراهم شده و امیدوارم که کودکان مبتلا بتوانند از این فناوری نوین استفاده کنند.
او درباره کارآزمایی بالینی با استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان آرتروز هم توضیح داد: بر این اساس، اولین سلول مشتق از بافت خون بندناف در فهرست دارویی کشور درج شده و امکان ارائه خدمات درمانی به بیماران مبتلا به آرتروز مفاصل وجود دارد. بافت خون بند ناف حاوی سلول‌های بنیادی مزانشیم است که می‌تواند برای بیماری‌های مختلف مانند بیماری‌های عصبی و قلبی استفاده شود. سلول‌های بنیادی مزانشیم برخلاف سلول‌های بنیادی خونساز که به تطابق ژنتیکی به صورت کامل نیاز دارند، به تطابق ژنتیکی نیاز ندارند.
ضرابی درباره تولید پانسمان زیستی که مشتق از ضمائم زایمانی است هم عنوان کرد: این محصول با نام آمی‌کر از ضمائم زایمانی و مشتق از پرده جنینی است که وارد بازار شده و برای ترمیم زخم‌های ناشی از سوختگی و زخم پای دیابتی کاربرد دارد. پرده جنینی بسیار کاربردی و به دلیل منبع خوب پروتئین و فاکتور رشد در ترمیم بافت زخم موثر است. تاکنون ۱۵ هزار قطعه تولید و در اختیار مراکز درمانی قرار داده شده است.
ضرابی درباره تولید محصول «اتیل استارچ» هم بیان کرد: پیش از تولید این محصول کاملا وارداتی بود اما اکنون با همکاری یک شرکت دانش‌بنیان به تولید داخلی رسیده و با مجوز وزارت بهدشت وارد چرخه فرایند جداسازی سلول شده است. تولید این محصول با انعکاس بین‌المللی همراه شد چرا که فعالیت بانک‌های خون بندناف رصد می‌شود و این موضوع برای کشور یک موفقیت به حساب می‌آید.
مدیرعامل شرکت بن‌یاخته رویان درباره بانک پالپ دندان شیری هم گفت: وعده راه‌اندازی بانک پالپ دندان شیری را داده بودیم و اکنون به صورت بانک عمومی محقق شده است. سلول‌های بنیادی پالپ دندان شیری و همچنین دندان عقل در بزرگسالان، سلول‌های مزانشیمی هستند که بیشترین کاربرد را در بیماری‌های عصبی دارند و می‌توانند در درمان این بیماری‌ها مورد استفاده قرار گیرند. این سلول‌ها نیاز به تطابق ژنتیکی ندارند.
ضرابی درباره تولید سرم و قطره چشمی هم بیان کرد: این سرم برای کشت سلولی و قطره چشمی برای بیماران مبتلا به خشکی چشم و خراش قرنیه کاربرد تحقیقاتی دارد. تلاش می‌کنیم که مجوز ورود این قطره به فهرست دارویی کشور را دریافت کنیم.
تولید بیش از ۲۰ محصول از ضمائم زایمانی
ضرابی از تلاش برای افتتاح اولین پالایشگاه فرآورده‌های زیست‌پزشکی رویان هم خبر داد و گفت: اواخر آذر این پالایشگاه که بر ضمایم زایمانی متمرکز است در پارک علم و فناوری پردیس به بهره‌برداری می‌رسد. صنعت پالایش ضمایم زایمانی یک مرز جدید در بیوتکنولوژی درمانی است و شامل تولید محصولات مهندسی‌شده بافتی، جداسازی و کشت سلول‌های بنیادی می‌شود.
به گفته این مسئول، این مرکز، اولین پالایشگاه فرآورده‌های زیست‌پزشکی در دنیا است. علت این ادعا این است که پالایشگاه‌های موجود در دنیا، اغلب بر یک تا دو محصول تمرکز دارند اما ما تلاش کردیم تمام ضمائم زایمانی شامل جفت، بند ناف، خون بند ناف، بافت بند ناف و پرده‌های جنینی فرآوری شود. پیش‌بینی کرده‌ایم که بیش از ۲۰ محصول در این پالایشگاه فرآوری شود.
هزینه ۴۰ هزار یورویی نمونه‌های خارجی
ضرابی درباره چشم‌انداز شرکت بن‌یاخته‌های رویان در آینده هم بیان کرد: همکاری با بانک‌های اطلاعات سلولی دنیا، امکان دسترسی متقابل به نمونه‌ها و ارتقاء سطح دانش فنی از طریق تبادل داده‌های سلولی را در دستور کار داریم. امکان مبادله نمونه‌های خون بند ناف در دنیا هم وجود دارد و اگر نمونه‌ای برای پیوند در کشور موجود نباشد، می‌توان آن را از بانک‌های جهانی تهیه کرد. هزینه هر نمونه خون بند ناف حدود ۳۵ تا ۴۰ هزار یورو است و اگر همکاری‌های بین‌المللی توسعه پیدا کند، عرضه نمونه‌های ایرانی به بیماران سایر کشورها نیز می‌تواند قدم مؤثری در ارتقای سلامت و توسعه درمان‌های پیشرفته باشد.
به گفته او سال گذشته چیزی حدود ۱۳ تا ۱۴ نمونه از بانک‌های جهانی پیوند دریافت کردیم.
ضرابی تاکید کرد: استفاده هدفمند از سلول‌های ذخیره‌شده برای بیماری‌های خونی، عصبی و درمان‌های شخصی‌سازی‌شده را جزو اهداف خود قرار داده‌ایم تا نقش‌آفرینی مؤثری در تراز جهانی داشته باشیم. توسعه تولید و صادرات محصولات فرآوری‌شده نیز جزو اهدافی است که می‌تواند جایگاه ایران را در جهان ارتقا دهد. توسعه پلتفرم‌های نرم‌افزاری بومی برای تحلیل داده‌های ژنتیکی نمونه‌های ذخیره‌شده در حوزه پزشکی فردمحور بر پایه هوش مصنوعی در دستور کار قرار دارد. همچنین توسعه زیرساخت‌های فرآوری سلول با استفاده از پتانسیل ویرایش ژن در دستور کار قرار دارد.
تسهیلات ذخیره خون بند ناف برای همه
ضرابی در پاسخ به سوالی درباره دفعات استفاده از نمونه‌های ذخیر شده برای خانواده‌ها بیان کرد: سلول‌های بنیادی خونساز اگر بخواهند پیوند شوند باید تطابق ژنتیکی داشته باشیم، به همین دلیل برای فرد مبتلا به سرطان از بستگان نزدیک نمونه پیوند گرفته می‌شود. درباره نوزادی که نمونه ذخیره شده دارد، کسانی که تطابق ژنتیکی دارند می‌توانند از آن استفاده کنند. البته در نزدیک به ۳۵ درصد نمونه‌های بانک خصوصی خانواده‌ها اجازه دادند که در صورت امکان و تطابق ژنتیکی برای کودک دیگر استفاده شود. اما در بانک عمومی نمونه‌هایی داریم به افراد دیگر داده می‌شود.
او در پاسخ به سوال همشهری آنلاین درباره ضرورت‌های ذخیره خون بند ناف در این بانک‌ها بیان کرد: شعار سازمان بهداشت جهانی این است که هر خانواده بتواند فرصت ذخیره سازی سلول را در قالب بانک سلولی داشته باشند، به ویژه در سلول‌های بنیادی خونساز. در غیرخونسازها نیازی به بانک خصوصی نداریم و نمونه برای همه افراد بدون تطابق ژنتیکی قابل استفاده است. در کل کشور هم خدمات بر پایه عدالت محوری و در چارچوب نظام سلامت در حال ارائه است. درباره خانواده‌هایی که یک عامل خطر هم داشته باشند این خدمات با شرایط خاص یا حتی رایگان در اختیار آنها قرار می‌گیرد. طی سال‌های اخیر بالغ بر ۴ میلیارد سوبسید برای این خانواده‌ها هزینه شده است تا بتوانند نمونه خون بند ناف را ذخیره‌سازی کنند. علاوه بر شرایطی را ایجاد کرده‌ایم که افراد با هر میزان درآمد امکان استفاده از خدمات بانک خصوصی خون بند ناف را داشته باشند.
