شمال نیوز: بر اساس داده‌های سال ۱۴۰۳، حجم روزانه تولید پسماند عادی در سه استان شمالی کشور تقریباً با شهر تهران برابر است؛ براساس آمار‌های رسمی، به‌طور میانگین هر روز بین ۵۶۰۰ تا ۶۵۰۰ تن زباله در شمال و حدود ۶۴۰۰ تن در شهر تهران تولید می‌شود. این در حالی است که جمعیت شهر تهران بر اساس برآورد‌های رسمی شهرداری، حدود ۹ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر است. این عدد اما فقط تصویری از شب‌های پایتخت است؛ در روز، با ورود شاغلان و دانشجویان و مراجعان اداری، جمعیت واقعی تهران بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون نفر برآورد می‌شود. شهری که مرکز اداری، تجاری و سیاسی کشور است و با حضور وزارت‌خانه‌های دولتی و مجموعه‌های خصوصی متعدد، قلب اقتصاد ایران محسوب می‌شود.
در مقابل، سه استان شمالی کشور (گیلان، مازندران و گلستان) مجموعاً میزبان حدود ۸ میلیون و ۱۱۰ هزار نفر جمعیت هستند. اگر گردشگران از سایر استانها را اضافه کنیم، احتمالاً جمعیت این سه استان در مقاطعی بیش از 10 میلیون نفر نیز می‌شود. اما تفاوت بین تهران و این استانها کجاست؟ این استانها در حالی به‌اندازه تهران پسماند تولید می‌کنند که نه‌تنها به‌اندازه پایتخت بودجه برای مدیریت پسماند ندارند، بلکه به دلیل اقلیم خاص، بالابودن آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی و حتی مدیریت ضعیف در تفکیک و انتقال و دفن پسماند، زخم این زباله‌ها بر تن طبیعت سبز شمال می‌نشیند.
افزایش 55 درصدی پسماند در سه استان شمالی در نوروز
استان‌های شمالی کشور؛ گیلان، مازندران و گلستان به دلیل شرایط اقلیمی خاص، الگوی مصرف و سبک زندگی ساکنان و حضور گسترده گردشگران با معضل تناژ بالای پسماند تولیدی روبه‌رو هستند. بر اساس آمار‌های گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس بسته به شرایط زمانی پایش روزانه بین ۵۶۰۰ تا ۶۵۰۰ تن پسماند عادی در این سه استان تولید می‌شود که سهمی بیش از نسبت جمعیتی آن‌ها در کشور است. رهاسازی در سواحل و جنگل‌ها، نبود زیرساخت‌های کافی تفکیک در مبدأ و پردازش و در نهایت دفن غیراصولی پسماند‌ها موجب افزایش غلظت آلاینده‌ها در منابع آب، خاک و هوا شده که پیامد‌هایی همچون افزایش شاخص خطر ابتلا به بیماری‌های واگیر یا صعب‌العلاج، ایجاد تنش‌های اجتماعی و همچنین ضرر اقتصادی مدیریت اجرایی پسماند‌ها را داشته است. بر اساس بررسی‌ها، در استان‌های مازندران و گیلان، در مقاطع زمانی مشخص (به‌ویژه نوروز یا تابستان)، شاهد این معنا هستیم که: افزایش ۵۵ درصدی میزان تولید پسماند در استان‌های گیلان و مازندران در نوروز سال ۱۴۰۳ است.
نرخ تفکیک از مبدأ پسماند سه استان شمالی 3.5 درصد است
موضوع تولید حجم عظیم پسماند در شمال ایران زمانی اهمیت می‌یابد که بر اساس گزارش‌های داخلی وزارت کشور، نرخ تفکیک پسماند از مبدأ در این استانها تنها 3.5 درصد است؛ درحالی‌که میانگین کشوری 7 درصد و در کشور‌های توسعه‌یافته مانند آلمان و آمریکا به ترتیب 34.1 درصد و 40.2 درصد گزارش شده است.
وضعیت مدیریت پسماند در شمال
حجم بالای تولید پسماند در سه استان شمالی در حالی است که این استانها اعتبارات کافی برای مدیریت این حجم از تولید پسماند را ندارند. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، اعتبارات تخصیص‌یافته برای ساماندهی پسماند‌های شمال کشور در قالب طرح‌های ملی طی سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۳، بالغ بر 2300 هزار میلیارد تومان بوده است. این در حالی است که بخش عمده این اعتبارات صرف هزینه‌های جاری شده و حدود 8.6 هزار میلیارد تومان آن به طرح‌های عمرانی اختصاص یافته است. این میزان اعتبار بین استان‌های گیلان، گلستان و مازندران به نسبت ۴۱، ۷ و ۵۲ درصد تقسیم شده است.
باتوجه‌به استعلامات به‌عمل‌آمده از دستگاه‌های متولی دست‌کم ۴۴ درصد از اعتبارات تخصیص‌یافته برای بهبود وضعیت مدیریت پسماند‌ها در سه استان شمالی تاکنون به بهبود وضعیت مدیریت در این سه استان منجر نشده است. در حال حاضر در کشور ۴۲ واحد فعال پردازش وجود دارد که از این تعداد هشت واحد فعال مربوط به شهرداری‌های استان شمالی و یک واحد مربوط به بخش خصوصی خط پردازش چابکسر است که در سه استان شمالی واقع شده است. همچنین ۱۹ درصد از واحد‌های پردازش فعال کشور در سه استان شمالی قرار دارند. بررسی‌های انجام‌گرفته در خصوص ظرفیت واحد‌های پردازش احداث‌شده در سه استان شمالی نشان می‌دهد که ظرفیت اسمی واحد‌های پردازش فعال در سه استان شمالی برابر با ۳۶۱۰ تن در روز برآورد می‌شود.
بااین‌وجود در اجرا قریب به ۶۰ درصد از این ظرفیت در پردازش پسماند تولیدی در سه استان شمالی مورداستفاده قرار می‌گیرد. براین‌اساس واحد‌های پردازش پسماند در سه استان شمالی از نظر اسمی قادرند تا ۶۴ درصد از پسماند تولیدی در این سه استان را پردازش کنند. این به این معناست که ظرفیت اسمی واحد‌های پردازش فعال پسماند در سه استان شمالی از دوبرابر میانگین کشوری نیز بالاتر است. ذکر این نکته حائز اهمیت است که در صورت تکمیل و شروع به کار واحد‌های غیرفعال در سه استان شمالی، ظرفیت اسمی پردازش این واحد‌ها تا ۸۲ درصد از پسماند تولیدی در سه استان شمالی قابل ارتقاست. بررسی‌ها نشان می‌دهد که هیچ مرکز دفن زباله در سه استان شمالی کشور منطبق بر مشخصات مرکز دفن نوع دوم مندرج در دستورالعمل ارزیابی فنی و ضوابط زیست‌محیطی محل‌های دفن پسماند عادی و ویژه نیست؛ در نتیجه می‌توان گفت که میزان دفن مهندسی-بهداشتی در استان‌های شمالی برابر با صفر درصد دفن کنترل‌شده به‌صورت تقریبی در حدود ۴۸ درصد و دفن به روش تلنبار ۵۲ درصد است.
بررسی داده‌های مندرج در گزارش تهیه‌شده توسط سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور نشان می‌دهد که 7.6 درصد از دفن پسماند در کشور به روش مهندسی-بهداشتی بوده و 92.4 باقی مانده به صورت دفن کنترل‌شده
( 40.1 و دفن تلنباری 53.3 درصد) انجام می‌پذیرد. با توجه به این توضیحات وضعیت دفن مهندسی بهداشتی در سه استان شمالی نسبت به میانگین کشور نامناسب‌تر است؛ اما مقادیر بیشتری از پسماند‌ها به صورت دفن کنترل‌شده در این سه استان مدیریت می‌شود و دفن تلنباری مشابه میانگین کشوری است. براساس برنامه ارائه‌شده توسط سازمان‌های مدیریت پسماند در سه استان شمالی که نیازمند اعتباری قریب به پنج هزار و 840 میلیارد تومان و 280 هزار دلار به صورت ارزی است. رفع معضل عمدتاً بر پایه بهبود فرایند دفع پسماند استوار شده و در راستای بهسازی مراکز دفن موجود، ایجاد سلول‌های دفن بهداشتی جدید ایجاد و ارتقای تصفیه‌خانه‌های شیرابه و دفع پسماند به روش زباله‌سوزی قرار دارد. با این وجود، به‌رغم نیاز مبرم در اعتبارات درخواستی توجه کافی به برنامه‌ریزی جهت کاهش تولید پسماند‌ها و همچنین تفکیک پسماند‌ها در مبدأ نشده است.
راهکار مدیریت پسماند‌های شمال
در گزارش بازوی پژوهشی مجلس آمده است، با وجود شرایط خاص اقلیمی، جغرافیایی، گردشگری و نحوه توسعه شهری و روستایی در سه استان شمالی کشور، مدیریت پسماند در گیلان، گلستان و مازندران با چالش‌هایی منحصربه‌فرد روبه‌روست. وضعیت کنونی این حوزه، نتیجه کاستی‌ها و ناهماهنگی‌های موجود در سه بخش تقنین، نظارت و اجرا است.
چالش‌های تقنینی: در بخش قانون‌گذاری، هدف‌گذاری‌های غیرقابل‌تحقق، سیاست‌های حمایتی از فناوری‌های خاص، نبود سازوکار مشخص برای دریافت بهای خدمات پسماند از گردشگران و ضعف ضمانت اجرایی قوانین، از مهم‌ترین موانع محسوب می‌شوند.
چالش‌های نظارتی: در حوزه نظارت نیز ضمانت اجرایی پایین مصوبات کارگروه ملی مدیریت پسماند، ضعف در تکمیل و به‌روزرسانی بانک‌های اطلاعاتی و نبود نظارت کافی بر تفکیک، بازیافت و دفن اصولی زباله‌ها ازجمله مشکلات اصلی است.
چالش‌های اجرایی: در اجرای برنامه‌ها نیز بی‌توجهی به «هرم اولویت مدیریت پسماند» شامل کاهش تولید، استفاده مجدد، تفکیک از مبدأ و بازیافت، یکی از مهم‌ترین آسیب‌هاست. تعدد طرح‌ها و تصمیم‌گیری‌های سلیقه‌ای، توزیع نامتوازن امکانات، نگاه کوتاه‌مدت و بخشی‌نگر، طرح‌های نیمه‌تمام، دفن غیراصولی زباله‌ها و نبود مکان‌های جایگزین برای مراکز دفن بسته‌شده از دیگر مشکلات جدی این سه استان به شمار می‌رود.
در پایان پژوهش صورت‌گرفته توسط مرکز پژوهش‌های مجلس، راهکار‌های مختلفی برای چالش‌های موجود در حوزه پسماند ارائه شده است.
- تقویت نظارت مجلس: استفاده از ظرفیت نظارتی قوه مقننه بر عملکرد دستگاه‌های متولی و نحوه تخصیص بودجه سالانه، مطابق مواد ۵۱، ۲۱۲ و ۲۱۸ آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی.
- اجرای سیاست‌های کلی نظام در قانون‌گذاری: عملیاتی‌سازی بند ۹ سیاست‌های کلی نظام در حوزه قانون‌گذاری با رویکردی کارشناسی، بلندمدت و مشارکتی، با تأکید بر حضور مردم، ذی‌نفعان و نهاد‌های تخصصی.
- بهره‌گیری از ظرفیت‌های قانونی موجود: اجرای جزء «۳» بند «ج» ماده (۲۲) قانون برنامه هفتم پیشرفت با محوریت ارتقای سامانه یکپارچه مدیریت پسماند به‌منظور پایش و نظارت بر عملکرد استان‌های شمالی.
- اجرای ماده (۶): آیین‌نامه اجرایی قانون مدیریت پسماند‌ها برای تکمیل بانک اطلاعاتی کمی و کیفی پسماند‌ها و تجهیز مراکز به سیستم توزین. همچنین تدوین شیوه‌نامه آنالیز فیزیکی پسماند‌ها توسط سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها.
- اجرای تبصره ماده (۲) : آیین‌نامه اجرایی قانون مدیریت پسماند و بند «ج» ماده (۲۲) قانون برنامه هفتم با هدف برنامه‌ریزی پنج‌ساله برای ساماندهی مدیریت پسماند، از طریق برگزاری مستمر جلسات کارگروه استانی و ملی.
- تدوین برنامه اقدام ملی: تجمیع و بازنگری طرح‌های جامع و پراکنده موجود در قالب «برنامه اقدام ملی مدیریت پسماند» با هدف ایجاد وحدت رویه، حذف تصمیم‌های سلیقه‌ای، توزیع عادلانه امکانات و اجرای سیاست‌های ابلاغی توسعه دریا‌محور.
