خبرگزاری مهر – گروه استانها- کوثر یاوری: یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود در بخش آب و کشاورزی در ایران، کم بودن میزان بهره‌وری نهاده‌ها و منابع تولیدی است. در ایران به ازای هر یک مترمکعب آب ۸۰۰ گرم ماده خشک کشاورزی تولید می‌شود درحالی‌که در اروپا سه کیلوگرم است. رتبه ایران درزمینه بهره‌وری آب کشاورزی بسیار پایین و ۱۰۲ از میان ۱۲۳ کشور جهان است. شاخص بهره‌کشی از منابع آب در کشور ما بسیار بالا و در حد بهره‌کشی سنگین است. در کشور ما بر اساس نظرات کارشناسان وزارت نیرو (۹۰ درصد) و وزارت جهاد کشاورزی (۷۵ درصد) از آب شیرین قابل‌دسترس در فعالیت‌های کشاورزی مورداستفاده قرار می‌گیرد که هر دو مقدار از میانگین جهانی بسیار بیشتر است.
افت سالیانه آبخوان‌های کشور در حدود ۵۵ سانتی‌متر و کسری آبخوان‌های کشور در حال حاضر در حدود ۱۵۰ میلیارد مترمکعب گزارش شده است (هر چند که این حجم با استفاده از اطلاعات ماهواره گریس آمریکا بسیار بیشتر و در حدود ۳۵۰ میلیارد متر مکعب را نشان می‌دهد). تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز کشور در حدود ۸۰۰ هزار حلقه اعلام شده است که ۴۲۰ هزار حلقه چاه مجاز و در حدود ۳۸۰ هزار حلقه از این چاه‌ها، غیرمجاز هستند.
بر اساس استاندارد جهانی فرونشست سالیانه دشت‌ها در حدی معادل ۴ میلی‌متر حد بحرانی است. این در حالی است که در بسیاری از نقاط کشور ما میزان نشست سالیانه بین ۹۰ الی ۱۴۰ برابر استاندارد جهانی گزارش شده است. میزان هدر رفت آب از شبکه‌های انتقال و توزیع کشور معادل مصرف سالانه بیش از ۱۷ میلیون نفر تلقی می‌شود. وجود نشتی در حدود ۴۰ در صد در اثر فرسودگی تأسیسات تأمین، انتقال و توزیع آب نیز ازجمله مشکلات عدیده در کاهش بهره‌وری آب در کشور است. سالیانه در حدود ۹ تا ۱۳ میلیارد مترمکعب آب از طریق ضایعات محصولات کشاورزی در کشور هدر می‌رود.
در همین راستا، خبرگزاری مهر به سراغ یکی از صاحب‌نظران برجسته حوزه آب کشور، پروفسور هوشنگ قمرنیا، استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی رفته است. در این گفت‌وگو، وی بررسی مختصری از چالش شاخص‌های بهره‌وری آب و خاک کشور و ارائه راه حل‌ها را داشته است.
شرایط موجود آب و خاک کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
متأسفانه تاکنون بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع آب تجدیدشونده کشور بوده و صرفه‌جویی در این بخش تأثیر زیادی در استفاده بهینه و پایدار از منابع آب خواهد داشت. ضمناً می‌توان با قاطعیت عنوان داشت که سیاست‌های کشور در طی سال‌های گذشته برای تأمین آب کشاورزی و برنامه‌های استفاده بهینه از آب و افزایش کارایی مصرف و بهبود بهره‌وری آب، کار آیی و نتیجه لازمه را نداشته و تقریباً ورشکستگی آبی در کشور را موجب شده است.
دلایل عدم کار آیی سیاست‌های اعمال‌شده در کشور به منظور افزایش بهره‌وری آب چه بوده است؟
دلایل عدم کارآیی سیاست‌های اعمال‌شده را می‌توان به قرار ذیل خلاصه نمود:
۱. ناکافی بودن و عدم انطباق سیاست‌های کشور با موضوع بهره‌وری آب کشاورزی
۲. فقدان برنامه عملیاتی مدیریت تؤامان عرضه و تقاضای آب کشاورزی در مدیریت آب کشور
۳. فقدان راهکارها و انگیزه‌های مناسب سرمایه‌گذاری در جهت توسعه، بهره‌برداری و نگهداری منابع و تأسیسات آبی
۴. کافی نبودن کارآمدی مدیریت در برنامه‌ریزی، مطالعه، طراحی و اجرا برای منابع و تأسیسات آبی کشور
۵. عدم‌کفایت برنامه‌های آموزشی و ترویجی
۶. به‌طورکلی ارتقای بهره‌وری آب در کشور نیازمند ایجاد تغییرات اساسی در اهداف، سیاست‌ها و برنامه‌های مدیریتی آب است.
چه راهکارهای کاربردی را برای افزایش بهره‌وری آب در کشور سفارش می‌کنید؟
برای ارائه راه کار بسیار دیر شده است زیرا که متأسفانه مسئولان رده بالای کشور بر روی عقاید خود نسبت به استفاده نامناسب از منابع آب و خاک پافشاری کرده و اسرار می‌ورزند. با این وجود راهکارهای اساسی و پیشنهادی مورد نظر عبارتند از:
۱. تجدیدنظر اساسی در شعار خودکفایی با توجه به محدودیت منابع آب موجود در کشور
۲. جلوگیری از اجرای طرح‌های بدون مطالعه و بررسی‌های دقیق، بی‌حاصل و با بهره‌وری بسیار پایین، هزینه‌بر و مضر برای منابع آب و محیط‌زیست توسط مافیای آب که تعدادشان در اقصی نقاط کشور فراوان است.
۳. استفاده اکید از نظرات اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و نخبگان و استفاده از نتایج تحقیقات انجام‌شده آن‌ها که متأسفانه تاکنون مبنای سیاست‌گذاری‌ها واقع نگرفته‌اند.
۴. ارائه الگوی کشت بهینه در هر منطقه با توجه به امکانات آبی، خاکی و اقلیمی مربوطه. درست نیست که آب این مملکت کم آب، خصوصاً در مناطق مسئله‌دار به کشت گیاهان پرمصرف و درنهایت صادراتی اختصاص یابد.
۵. اصلاح و تجدیدنظر در قیمت آب کشاورزی به‌منظور افزایش بهره‌وری از آن
۶. اجبار به کشت گیاهان زراعی استراتژیک کم‌توقع‌تر و با نیاز آبی و طول دوره رشد کمتر موردنیاز کشور
۷. حمایت بیشتر از توسعه کشت‌های گلخانه‌ای، هیدروپونیکی و سیستم‌های نوین آبیاری
۸. توسعه سیستم‌های زراعی کاشت دیم با تأکید بیشتر بر استفاده از آب باران
۹. اجرای برنامه‌های تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی در اقصی نقاط کشور
۱۰. جداسازی مصارف آب شرب، کشاورزی و فضای سبز از هم
۱۱. بازسازی سیستم‌های انتقال و توزیع فرسوده آب کشور
۱۲. تشویق، ترویج استفاده از پروژه‌های جمع‌آوری آب باران
۱۳. اجرای برنامه و پروژه‌های کاربردی جهت استفاده از آب‌های خاکستری و نامتعارف تصفیه‌شده در آبیاری فضای سبز و کشاورزی
۱۴. جلوگیری از کاشت و صادرات محصولات با نیاز آبی بالا
۱۵. توسعه و حمایت از صنایع تبدیلی به‌منظور جلوگیری از هدر رفت و دورریز محصولات مختلف کشاورزی بعد از تولید
۱۶. فرهنگ‌سازی، اطلاع‌رسانی و اجرای برنامه‌های آموزشی و ترویجی جهت افزایش آگاهی مردم در زمینه صرفه‌جوئی در منابع آب و درنهایت ارتقای بهره‌وری آب.
بررسی وضعیت آب و خاک کشور نشان می‌دهد که ایران در نقطه‌ای حساس در خصوص منابع حیاتی خود قرار گرفته است؛ جایی که بهره‌وری پایین، فرونشست بی‌سابقه دشت‌ها، افت شدید آبخوان‌ها، اتلاف گسترده در شبکه انتقال و کشت‌های پرمصرف، امنیت آبی و غذایی مردم را تهدید می‌کند.
هشدارهای کارشناسان و تأکید آن‌ها بر ناکارآمدی سیاست‌های گذشته، نشان می‌دهد که ادامه مسیر فعلی نه ممکن است و نه قابل‌توجیه. مطالبه روشن مردم و جامعه علمی، تغییر فوری رویکردها در مدیریت آب، اصلاح الگوی کشت، جلوگیری از طرح‌های غیرکارشناسی، اتکا به دانش دانشگاه‌ها، بازسازی شبکه‌های فرسوده، تقویت کشت‌های کم‌آب‌بر و پایان دادن به هدررفت گسترده منابع است.
مردم انتظار دارند تصمیم‌گیری‌ها بر اساس واقعیت‌های اقلیمی و ظرفیت محدود کشور باشد تا نسل امروز و آینده از حق بدیهی دسترسی به آب سالم و پایدار محروم نشوند.
