به گزارش خبرنگار مهر، در حالی که انتظار می‌رفت سال ۱۴۰۴ نقطه عطفی برای رونق صادرات فرش دستباف ایران باشد، آمارها و ارزیابی‌های میدانی از ثبات نسبی صادرات در سطح سال گذشته و تداوم رکود در این حوزه حکایت دارد.
بر اساس سیاست‌های ابلاغی از اسفندماه سال گذشته، آئین‌نامه‌ای به اجرا درآمد که به موجب آن تعهد ارزی صادرکنندگان صنایع دستی و فرش دستباف به میزان ارزش مواد اولیه مصرفی کاهش یافت. این تصمیم با هدف تسهیل فرآیند صادرات و حمایت از فعالان کوچک و متوسط حوزه فرش اتخاذ شد و انتظار می‌رفت آثار مثبت آن در ماه‌های ابتدایی سال نمایان شود. با این حال، شرایط غیرمنتظره سیاسی و اقتصادی منطقه، به‌ویژه وقوع جنگ دوازده‌روزه و پیامدهای پس از آن، موجب شد روند مورد انتظار تحقق پیدا نکند.
حوزه‌هایی همچون گردشگری، صنایع دستی و به‌ویژه فرش دستباف برای دستیابی به توسعه به ثبات و آرامش در فضای تجاری و فرهنگی نیاز دارند، اما شرایط موجب شده، صادرات فرش دستباف ایران در شش ماهه نخست امسال تغییر محسوسی نسبت به مدت مشابه سال گذشته نداشته است؛ مرتضی حاجی آقامیری، رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع دستی اتاق ایران در این خصوص می‌گوید: پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که مجموع صادرات این حوزه تا پایان سال، در حدود ۴۰ میلیون دلار باقی بماند.
او می‌افزاید: علاوه بر تأثیرات ناشی از جنگ، مشکلات ساختاری در حوزه بازگشت ارز حاصل از صادرات نیز به عنوان یکی از موانع اصلی مطرح است. با وجود تدوین سیاست‌های جدید از سوی بانک مرکزی برای تسهیل بازگشت ارز، روند اجرایی این برنامه‌ها هنوز به مرحله اثربخش نرسیده است.
کارشناسان معتقدند که اگرچه نگاه سیاست‌گذار به سمت حمایت از صادرکنندگان خرد و ایجاد انعطاف در نرخ بازگشت ارز حرکت کرده است، اما عدم اجرای کامل و عملیاتی شدن این سیاست‌ها، موجب تداوم دشواری‌های پیشین در روند صادرات شده است. در این راستا بررسی وضعیت کلی صادرات غیرنفتی کشور نیز نشان می‌دهد که کاهش سرعت بازگشت ارز، نه تنها در حوزه فرش، بلکه در سایر بخش‌های صنایع دستی و فرهنگی نیز مانع از رشد پایدار شده است. این در حالی است که فعالان اقتصادی بر این باورند که تحقق واقعی سیاست‌های حمایتی و ایجاد بسترهای مطمئن برای نقل‌وانتقال ارزی، می‌تواند به تدریج زمینه احیای جایگاه جهانی فرش ایرانی را فراهم کند.
در حقیقت به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی از جمله تبعات جنگ منطقه‌ای، محدودیت‌های مالی و بانکی، نوسانات ارزی و ضعف در اجرای سیاست‌های تسهیل‌گر، موجب شده است که چشم‌انداز صادرات فرش دستباف ایران در سال ۱۴۰۴ با احتیاط و نگرانی همراه باشد. با این حال، در صورت بهبود شرایط و عملیاتی شدن تصمیمات ارزی، کارشناسان احتمال می‌دهند که از نیمه دوم سال آینده بتوان شاهد بازگشت تدریجی ایران به بازارهای هدف فرش دستباف بود.
پیشینه صادرات فرش دستباف
به گزارش مهر، بررسی وضعیت صادرات فرش طی ۳ دهه اخیر نشان می‌دهد که در دهه ۱۳۷۰ و اوایل دهه ۱۳۸۰، ارزش صادرات سالانه فرش ایران به حدود دو میلیارد دلار می‌رسید و ایالات متحده، آلمان، ایتالیا، ژاپن و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس مهم‌ترین مقاصد این کالای ارزشمند محسوب می‌شدند.
اما در فاصله‌ای نه‌چندان طولانی، این صنعت دیرینه دچار رکودی عمیق شد. طبق آمار رسمی، ارزش کل صادرات فرش دستباف ایران در سال ۱۴۰۳ به حدود ۴۱ میلیون دلار محدود شد؛ رقمی که با در نظر گرفتن تورم، کاهش ارزش پول ملی و رشد هزینه‌های تولید، بیانگر افتی کم‌سابقه و نگران‌کننده است.
مروری بر آمارهای تاریخی نشان می‌دهد که در سال ۱۳۷۳، مجموع صادرات غیرنفتی کشور حدود ۴ میلیارد و ۸۲۴ میلیون دلار بود که از این میان، بیش از ۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار، یعنی حدود ۴۴ درصد کل صادرات، تنها به فرش دستباف اختصاص داشت. این نسبت قابل‌توجه، به‌روشنی جایگاه کلیدی و استراتژیک فرش ایرانی را در اقتصاد غیرنفتی آن دوران نمایان می‌کند؛ جایگاهی که طی سه دهه اخیر به‌تدریج تضعیف شد.
از میانه دهه ۱۳۷۰، صادرات فرش با وجود افت نسبی از دوران طلایی خود، همچنان در سطحی قابل قبول قرار داشت و هیچ‌گاه به زیر ۵۰۰ میلیون دلار نرسید. در آن سال‌ها که مجموع صادرات غیرنفتی ایران بین ۵ تا ۷ میلیارد دلار در نوسان بود، فرش دستباف یکی از ستون‌های اصلی صادرات کشور به شمار می‌رفت و ایران به پشتوانه اصالت طرح‌ها و کیفیت بی‌بدیل تولیدات خود، در صدر صادرکنندگان جهانی این کالا قرار داشت.
اما آغاز دهه ۱۳۹۰ نقطه چرخشی در مسیر این صنعت بود. با گسترش تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، بازارهای جهانی فرش ایرانی به تدریج کوچک‌تر شدند. در سال ۱۳۹۱، ارزش صادرات فرش به ۴۲۷ میلیون دلار کاهش یافت و سه سال بعد، در سال ۱۳۹۴، این رقم به ۲۹۰ میلیون دلار رسید. این روند نزولی در سال‌های بعد شدت بیشتری گرفت.
خروج ایالات متحده از برجام در سال ۱۳۹۷ و قرار گرفتن فرش ایرانی در نخستین فهرست تحریمی دولت وقت آمریکا، شوک تازه‌ای به این بازار وارد کرد. با بسته شدن مسیر صادرات به آمریکا -که یکی از مهم‌ترین مقاصد فرش ایرانی بود- میزان صادرات به زیر ۱۰۰ میلیون دلار سقوط کرد. در سال ۱۳۹۸، کل صادرات فرش دستباف ایران تنها ۷۳ میلیون دلار ثبت شد؛ رقمی که در تاریخ معاصر این صنعت، بی‌سابقه و هشداردهنده است.
ترکیب تحریم‌های خارجی، محدودیت‌های بانکی، دشواری‌های انتقال ارز و مشکلات داخلی از جمله پیچیدگی‌های مقررات صادراتی، روند نزولی این صنعت را تشدید کرد. در سال ۱۴۰۱، ارزش صادرات فرش به ۵۰.۷ میلیون دلار رسید؛ یعنی کاهشی حدود ۷۸ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۷ و بیش از ۹۸ درصدی نسبت به سال ۱۳۷۳.
