همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: در دهه هفتاد میلادی، نپال با یک بحران زیست‌محیطی روبه‌رو بود. جنگل‌های دامنه‌های کوهستانی این کشور بر اثر چرای دام و برداشت بی‌رویه چوب برای سوخت در حال تخریب بودند؛ موضوعی که باعث افزایش وقوع سیلاب‌ها و رانش زمین شد.
بانک جهانی در اواخر آن دهه هشدار داد که اگر برنامه‌های گسترده‌ای برای جنگلکاری انجام نشود، تا سال ۱۹۹۰ بخش زیادی از جنگل‌های مناطق کوهستانی نپال از بین خواهد رفت. دولت نپال بالاخره در سال ۱۹۹۳ با بازنگری در سیاست‌های ملی، جنگلبانان دولتی اجازه یافتند تا جنگل‌های ملی را به گروه‌های محلی برای مدیریت اجتماع‌محور واگذار کنند. طبق پژوهش‌های اخیر که با حمایت مالی ناسا انجام شد، نتیجه این نوع مدیریت مردمی، دو برابر شدن تقریبی پوشش جنگلی در این کشور کوچک کوهستانی بوده است.
پوشش جنگلی نپال با ۲۳ سال تلاش مردمی از ۲۶ درصد به ۴۵ درصد افزایش یافته است. بیشتر این جنگل‌کاری‌ها در تپه‌های میان رشته‌کوه هیمالیا و دشت‌های منتهی به رود گنگ انجام شده است. رصدخانه زمین ناسا (earth observatory) جفرسون فاکس، پژوهشگر اصلی پروژه تغییر کاربری و پوشش زمین ناسا درباره این پروژه گفت: «وقتی جوامع محلی شروع به مدیریت فعال جنگل‌ها کردند، جنگل‌ها به‌صورت طبیعی باز جنگلکاری می‌شد. مردم از جنگل استفاده می‌کردند، اما اجازه و انگیزه مشارکت در جنگلکاری و جنگلداری نداشتند. جنگل‌ها به شدت زیر فشار چرای دام و برداشت چوب برای سوخت قرار گرفته و تخریب شده بود. با اجرای پروژه جنگلکاری مشارکتی، مردم توانستند از منابع جنگل (میوه، گیاهان دارویی، علوفه) بهره‌برداری کنند و محصولات جنگلی را بفروشند؛ ولی به هیچ عنوان اجازه چرا و قطع درختان به صورت وسیع را نداشتند. برداشت چوب برای سوخت هم کنترل شده رخ می‌داد. اعضای جامعه همچنین به‌طور فعال در جنگل‌ها گشت‌زنی و حفاظت می‌کردند.» امروزه جنگل‌های اجتماع‌محور حدود ۲.۳ میلیون هکتار یعنی حدود یک‌سوم پوشش جنگلی نپال را شامل می‌شوند و بیش از ۲۲ هزار گروه جنگلداری محلی با مشارکت حدود ۳ میلیون خانوار آنها را اداره می‌کنند.
آیا الگوی جنگلداری مشارکتی نپال قابل اجرا در ایران است؟
هادی کیادلیری، معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست که دکترای تخصصی جنگلداری دارد در گفت و گو با همشهری می‌گوید: «عرصه های جنگلی در شمال تصرف شده است و نمی‌توان به صرف اجرای پروژه‌های جنگلکاری، تغییر کاربری داد و عرصه‌های مرتعی را به جنگل تبدیل کرد. هر اکوسیستمی ویژگی‌های خاص و مستقل خود را دارد. جنگل‌هایی که در شمال از دست داده‌ایم هم اکنون تصرف شده است. الان باید مواظب باشیم با بخشنامه‌های جدیدی که می‌فرستند، همین جنگل‌های موجود را هم از دست ندهیم. موضوعاتی مثل زراعت چوب، توسعه اراضی توسط بخش خصوصی و... در اراضی جنگلی شمال، خود عامل تخریب و نابودی جنگل‌هاست باعث می‌شود و باید نگران آن بود. اگر بستر قانونی و نظارتی مناسب فراهم نباشد، مشارکت مردمی در ایران نیز مانند بسیاری از طرح‌های گذشته به ابزاری برای سوء‌استفاده و تخریب بیشتر تبدیل خواهد شد.»
او در گفت‌وگو با همشهری با تاکید بر اینکه ایران حدود یک‌سوم از جنگل‌های خود را از دست داده است، می‌گوید: «در ساختاری که به دنبال حذف سازمان جنگل‌ها و مراتع است و با این نگاهی که به منابع طبیعی داریم نمی‌شود به راه حلی برای مشارکت مردم به مانند آنچه در نپال رخ داده برسیم. طرح‌هایی مثل توسعه توسط بخش خصوصی فقط منجر به زمین خواری می‌شود. چون ما مسیرهای توسعه و روش‌های نظارت را درست طراحی نکرده‌ایم؛ اگر چنین بود مشارکت مردمی «روش درمانی» برای بحران جنگل‌ها می‌بود. افراد زیادی به اسم جنگداری، جنگلکاری و درخت‌کاری، اراضی جنگلی را تصرف می‌کنند. مثل پروژه واگذاری اراضی ۱۰هکتاری به افراد برای استفاده بهینه از جنگل‌های جلگه‌ایی.»
بیشتر بخوانید:
آیا زراعت چوب می تواند به کاهش قاچاق چوب کمک کند؟
موانع صدور مجوز احداث گلخانه در اراضی ۱۰هکتاری برداشته شد
رشوه و جعل سند آقازاده‌ها برای ساخت ویلاهای لاکچری
سرنوشت جنگل‌های ساری؛ جنگل خواری یا وقف
ماجرای اراضی ۱۰ هکتاری چیست؟
قطعات موسوم به ۱۰هکتاری به اراضی در غرب مازندران گفته می‌شود که سال ۱۳۴۶ با هدف تعیین مرز دائم جنگل‌ها، کم کردن مشکلات حفاظت از اراضی جنگلی و جلگه‌ای، بهره‌برداری بهینه از اراضی موجود، ایجاد درآمد برای وزارت منابع طبیعی از طریق اجاره و فروش، ازدیاد تولیدات کشاورزی، ایجاد کار برای دامداران سنتی و جنگل‌نشینان و بهره‌برداری از درختان در اراضی جنگلی جلگه‌ای به نزدیکان دربار حکومت پهلوی واگذار شد اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی این اراضی به منظور احداث باغ مرکبات و زراعت چوب پس از ثبت سند به کشاورزان تحویل شد. قطعات ۱۰ هکتاری موسوم به اراضی جنگلی و جلگه ای در حاشیه جنگل های غرب مازندران وجود دارد و برابر آمار از سطح ۹۵۳ قطعه ۱۰ هکتاری در این خطه شمال کشور، بیشترین آن یعنی حدود ۵۳۰ قطعه در شهرستان عباس آباد، ۲۷۸ قطعه در نوشهر و بقیه هم در شهرستان های چالوس و رویان نور واقع است. از آن میان فقط در یک فقره، در سال ۱۴۰۲ در روستای حمزه ده بخش مرکزی نوشهر ۶۴ بنای غیر مجاز تخریب و پس گرفته شد.
اما مشاوران املاک می‌گویند می‌توان مجوز تغییر کاربری اراضی ۱۰ هکتاری را از شهرداری‌ها گرفت؛ اگرچه به طور کلی مجوز پایان کار برای ملک با کاربری جنگلی جلگه‌ای صادر نمی‌شود ولی در میان اراضی تصرف شده، افرادی هستند که با پرداخت‌های کلان، توانسته‌اند برای شهرک‌های بزرگ پایان کار بگیرند.
مشارکت مردمی یا ابزار واگذاری؟
هادی کیادلیری تاکید می‌کند که در ساختار اداری موجود نباید سراغ جنگلداری اجتماعی رفت. او با اشاره به اینکه درباره جنگل‌های شمال باید منافع مشترک با مردم ایجاد کنیم، می‌گوید: «چندی پیش برای مراسم جهانی شدن در کندلوس شرکت کردم، از همان موضوع ثبت جهانی به دنبال ایجاد راه و هتل و ... هستند در حالی که ایجاد این موارد در جنگل‌های بکر شمال غلط است. تفسیر و تعریف سیاسی‌ها و مسئولان از توسعه باید اصلاح شود. مشارکت مردم در کنار مدیریت خردمند توسعه پایدار را ایجاد می‌کند، حتی اگر تصمیم بهینه بگیریم، حصول به نتیجه مطلوب به نحوه مدیریت بستگی دارد و من آن بستر را فعلا نمی‌بینم.»
او خود را مومن به مشارکت مردمی می‌داند ولی تاکید می‌کند: «زمزمه‌هایی شنیده می شود که می‌خواهند عرصه‌های مجاور جنگل‌ها را به بخش خصوصی برای زراعت چوب بدهند! یا در بند ۳۶ برنامه هفتم توسعه که بر «توسعه زراعت چوب در عرصه‌های فاقد پوشش جنگلی» اشاره شده است؛ ۵ سال دیگر برای کسانی که به استناد این بند در این پروژه‌ها مشارکت کرده‌اند حق مکتسبه ایجاد می شود و مسائل پیچیده می‌شود. تا زمانی که مسیر درست طراحی نشده باشد و نظارت‌ها برای جلوگیری از تخطی، سختگیرانه اجرا نشود، نباید این طرح‌ها را اجرا کرد.»
این متخصص جنگلداری می‌گوید: «مشارکت مردمی زمانی موفق است که بر پایه نیازها و نگرانی‌های مردم همان منطقه طراحی شود، نه اینکه مردم ابزار اجرای تصمیم‌های از پیش تعیین‌شده باشند. مشارکت واقعی یعنی مردم هدف توسعه باشند، نه وسیله اجرای پروژه‌ها. در نهایت مردم را رها و وابسته به منابع ناپایدار می‌کنیم.»
در این بین فرقی زیادی بین جنگل‌های شمال و زاگرس نیست. البته انگیزه برای تصرف جنگل‌های شمال بیشتر است. در زاگرس، جنگل‌ها ماهیت معیشتی دارند و مردم زندگی‌شان به آن وابسته است. در شمال اگر برای مردم شغل جایگزین تعریف نکنیم، وابستگی‌شان به جنگل کاهش نمی‌یابد.
چرا مردم هنوز فقیرند؟
هادی کیادلیری، نمونه موفقی از مشارکت طولانی‌مدت جامعه محلی به یاد نمی‌آورد و می‌گوید: «حتی در قالب تعاونی‌ها که نوعی مشارکت مردمی سازمان‌یافته است، اغلب آنها شکست خورده‌اند. این تعاونی‌ها معمولا وابسته به منابعی بودند که از آن بهره‌برداری می‌کردند و وقتی منابع تمام شد، از هم پاشیده شدند. امروز آنها کجا هستند؟ چند موردشان موفق شدند؟»
او مشارکت را در توانمند شدن جامعه محلی و استمرار آن فعالیت می‌داند و می گوید: «همه افراد جامعه باید در تصمیم‌گیری و اجرا نقش داشته باشند و خودشان هدف آن برنامه‌ها باشند، یعنی زندگی، رفاه و مهارت‌هایشان ارتقا پیدا کند. نتیجه مشارکت واقعی باید در بلندمدت دیده شود، مثلا ۵۰ سال بعد. ما در شمال کشور بحث‌هایی داشتیم که می‌گفتند بهره‌برداری را ممنوع نکنید چون مردم فقیرند. سؤال من این بود که شما ۶۰ سال بهره‌برداری کردید، اگر این روش جواب می‌داد، چرا هنوز مردم فقیرند؟ این دیگر اسمش مشارکت نیست که ما با دست مردم فقیر، محیط‌زیست‌شان را نابود کنیم. این نوع مشارکت تحمیلی است که مردم را سر نیزه می‌کند. در حالی‌که در تمام دنیا اگر مشارکت در جای خودش باشد، با برنامه‌ریزی، نظارت دقیق و قانون‌مندی، قطعا روش درمانی درستی است.»
