خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: سودان سرزمینی در قلب آفریقا با مردمانی متنوع و تاریخی پر از انقلاب، کودتا و جنگ داخلی است. این کشور از زمان استقلال در سال ۱۹۵۶ تاکنون، به‌ندرت ثبات سیاسی را تجربه کرده است. از انقلاب دسامبر ۲۰۱۸ که به سقوط عمرالبشیر در آوریل ۲۰۱۹ انجامید تا جنگ داخلی آوریل ۲۰۲۳، سودان از امید به آزادی به ورطه درگیری‌های خونین افتاد. برای درک بهتر بحران امروز، باید ریشه‌های تاریخی، تحولات سیاسی و نیروهای مؤثر داخلی و خارجی را مرور کرد.
دوران پیشااستعماری و استعمار؛ شکل‌گیری هویت سیاسی
پیش از سلطه بریتانیا و مصر در سال ۱۸۹۸، سودان ساختار سیاسی یکپارچه‌ای نداشت و جوامع محلی بر اساس قبایل و طریقت‌های مذهبی اداره می‌شدند. با گسترش آموزش مدرن در دهه ۱۹۳۰، نخستین جنبش نخبگان شکل گرفت. «کنفرانس فارغ‌التحصیلان» در سال ۱۹۳۸، نقطه آغاز پیدایش جریان‌های سیاسی شد:
۱. جریان استقلال‌طلب با شعار «سودان برای سودانیان» به رهبری حزب «الأمه» با پایگاه مذهبی.
۲. جریان وحدت‌طلب با حزب «وطنی اتحادی» که خواهان اتحاد با مصر بود.
۳. جریان‌های ایدئولوژیک شامل اسلام‌گرایان، کمونیست‌ها و قوم‌گرایان عرب.
در دوره استعمار، ارتش مدرن تأسیس شد و قدرت در پایتخت متمرکز گردید. این امر شکاف میان مرکز و حاشیه (به‌ویژه دارفور و جنوب) را عمیق‌تر کرد. همین دوگانگی، امروز نیز در نبرد میان ارتش رسمی (SAF) و نیروهای واکنش سریع (RSF) ادامه دارد.
استقلال تا دهه ۱۹۶۰؛ ائتلاف‌های ناپایدار
سودان در سال ۱۹۵۶ استقلال یافت، اما نبود تجربه حکمرانی و تنش قومی، ثبات را از همان آغاز از بین برد. دو حزب اصلی قدرت را میان خود تقسیم کردند، اما جنگ داخلی در جنوب در سال ۱۹۵۵ آغاز شد و ادامه یافت. انقلاب مردمی اکتبر ۱۹۶۴، نخستین حکومت نظامی را سرنگون کرد و امید تازه‌ای به دموکراسی داد، ولی رقابت‌های حزبی و درگیری‌های ایدئولوژیک، این دوره را کوتاه کرد. ظهور اسلام‌گرایان و حذف حزب کمونیست در دهه ۱۹۶۰، زمینه‌ساز کودتاهای بعدی شد.
دوره جعفر نمیری (۱۹۸۵ـ ۱۹۶۹)؛ از انقلاب تا سقوط
کودتای جعفر نمیری در ۱۹۶۹، دوره جدیدی از حاکمیت نظامی و ایدئولوژیک را رقم زد. او ابتدا با حمایت چپ‌گرایان و ملی‌گرایان عربی قدرت گرفت، اما به‌تدریج به اسلام‌گرایان نزدیک شد. نمیری با امضای توافق صلح ۱۹۷۲، جنگ جنوب را برای یک دهه متوقف کرد، ولی در اوایل دهه ۱۹۸۰ با اجرای قانون شریعت و لغو توافق، دوباره آتش جنگ شعله‌ور شد. در سال ۱۹۸۵، با اعتراضات گسترده مردمی و بحران اقتصادی، نمیری سرنگون شد. تجربه او نشان داد که تکیه بر ایدئولوژی و بی‌توجهی به تنوع قومی و مذهبی، سودان را به سوی بی‌ثباتی می‌برد.
انقلاب اسلام‌گرایان و دوران عمرالبشیر ۲۰۱۹ـ ۱۹۸۹
در سال ۱۹۸۹، ارتش با حمایت اسلام‌گرایان به رهبری حسن الترابی، حکومت را در دست گرفت و عمرالبشیر قدرت را تا سه دهه حفظ کرد. این رژیم با شعار اجرای شریعت و «اصلاح امت» آغاز شد، اما به‌تدریج به سرکوب سیاسی، فساد و جنگ‌های بی‌پایان انجامید.
در دوران بشیر، سه بحران بزرگ شکل گرفت:
۱. جنگ جنوب سودان که سرانجام در سال ۲۰۰۵ پایان یافت و به استقلال جنوب در ۲۰۱۱ انجامید.
۲. جنگ دارفور که در ۲۰۰۳ با شورش گروه‌های محلی علیه تبعیض و سرکوب مرکزی آغاز شد و به پیدایش شبه‌نظامیان جنجوید و سپس نیروهای واکنش سریع انجامید.
۳. فروپاشی اقتصادی و اعتراضات سیاسی که از سال ۲۰۱۳ شدت گرفت و به سقوط رژیم منجر شد.
بشیر با تکیه بر نیروهای امنیتی و قبایل عرب، کشور را اداره می‌کرد. اما با جدایی جنوب، درآمد نفتی از بین رفت و بحران اقتصادی تشدید شد. در نهایت، اعتراضات مردمی گسترده و اتحاد نیروهای مدنی، در آوریل ۲۰۱۹ او را سرنگون کرد.
دوران گذار (۲۰۲۱ ـ ۲۰۱۹)؛ امیدهای دموکراتیک و چالش‌های ساختاری
پس از سقوط البشیر، شورای نظامی به رهبری ژنرال عبدالفتاح البرهان قدرت را گرفت، اما با فشار مردمی، توافقی با نیروهای مدنی موسوم به «نیروهای آزادی و تغییر» امضا شد. طبق این توافق، شورای حاکمیتی متشکل از نظامیان و غیرنظامیان و نخست‌وزیری عبدالله حمدوک تشکیل شد. هدف برگزاری انتخابات آزاد، اصلاح ارتش و صلح با گروه‌های شورشی بود. در اکتبر ۲۰۲۰ توافق صلح جوبا با گروه‌های دارفور و دیگر مناطق امضا شد. اما تقسیم قدرت میان نظامیان، غیرنظامیان و شورشیان، به جای ثبات، رقابت تازه‌ای را ایجاد کرد. فساد، اختلافات درونی و فشار گروه‌های مسلح، دولت را فلج کرد.
کودتای ۲۰۲۱ و بازگشت نظامیان
در اکتبر ۲۰۲۱، البرهان و حمیدتی فرمانده نیروهای واکنش سریع علیه دولت حمدوک کودتا کردند. حمدوک بازداشت و سپس آزاد شد، اما حکومت جدید نتوانست اعتماد مردم را جلب کند. نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل و اتحادیه آفریقا تلاش کردند میانجی‌گری کنند، اما گفت‌وگوها شکست خورد. در نهایت در دسامبر ۲۰۲۲ توافق تازه‌ای موسوم به «چارچوب سیاسی» امضا شد که قرار بود مسیر بازگشت به دموکراسی باشد، ولی اختلاف بر سر ادغام نیروهای واکنش سریع در ارتش، به درگیری مستقیم دو طرف انجامید.
جنگ داخلی ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵
در آوریل ۲۰۲۳، درگیری میان ارتش (SAF) و نیروهای واکنش سریع (RSF) در خارطوم آغاز شد و به سراسر کشور گسترش یافت. ارتش با حدود ۱۳۰ هزار نیرو و پشتیبانی هوایی، در شمال و شرق دست بالا را داردو نیروهای واکنش سریع با حدود ۱۰۰ هزار نیروی چابک، در خارطوم، دارفور و کردفان نفوذ دارد.
نتیجه، تقسیم کشور به دو بخش بود: دولت رسمی در بندر پورت سودان زیر نظر ارتش و اداره‌های محلی در مناطق غربی زیر نفوذ نیروهای حمیدتی.
در این میان، گروه‌های سیاسی و مدنی مواضع متفاوتی گرفتند:
۱. نیروهای آزادی و تغییر در ابتدا سکوت کردند، اما بعدها خواهان بازگشت به روند سیاسی شدند.
۲. احزاب اسلامی و گروه‌های سنتی از ارتش حمایت کردند.
۳. شورشیان دارفور موضعی میانه گرفتند، اما از جنایات نیروهای واکنش سریع ابراز انزجار کردند.
۴. جنبش‌های جوانان و کمیته‌های مقاومت، هر دو طرف را مسئول تخریب کشور می‌دانند.
در مجموع آینده سیاسی سودان به چند سناریو بستگی دارد. نخست، پیروزی ارتش و بازگشت نسبی ثبات در خارطوم، که در کوتاه‌مدت ممکن است نظم بیاورد اما حکومت مردمی را به تعویق می‌اندازد. دوم، تجزیه کشور به مناطق نفوذ، شبیه مدل لیبی که خطرناک‌ترین گزینه است.
