به گزارش خبرنگار مهر، حجت‌الاسلام علی مصباح یزدی صبح چهارشنبه در گفتگو با خبرنگاران اظهار کرد: اگر بخواهیم بحث مفصلی درباره علوم انسانی اسلامی و ارتباط آن با حکمت و فلسفه‌های مضاف داشته باشیم، ابتدا باید تعاریف مختلف علوم انسانی، تعاریف گوناگون حکمت، اقسام حکمت و فلسفه‌های مضاف را تبیین کنیم تا معلوم شود مراد از این اصطلاحات چیست و بتوانیم مباحث را با تفاهم و دقت بیشتری دنبال کنیم.
وی افزود: در ادبیات اسلامی، واژه‌های فلسفه و حکمت معانی و کاربردهای متنوعی داشته‌اند و در غرب نیز مفهوم فلسفه سیر تحولی خود را طی کرده است. مقصود ما از فلسفه و حکمت در این بحث، مباحث کلی مربوط به وجود است که با روش عقلی و استدلالی اثبات و بررسی می‌شود. بنابراین، فلسفه از یک سو دارای موضوع است که همان احکام کلی وجود است، و از سوی دیگر دارای روش است که روش عقلی و استدلالی است.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) تصریح کرد: علوم انسانی به‌نوعی سوغات تمدن غرب است و ما در مواجهه با آن، با محصولی روبه‌رو هستیم که خارج از بستر دینی شکل گرفته است و با این حال، چون علوم انسانی نرم‌افزار اداره جامعه‌اند، برای ما اهمیت ویژه‌ای دارند و عالم دینی باید نسبت به رابطه این علوم با دین، فلسفه، اخلاق، فقه و مبانی اعتقادی حساس باشد.
وی ادامه داد: علوم انسانی در غرب نیز تعریف واحدی ندارد؛ گاهی آن را مترادف با علوم اجتماعی می‌دانند و گاهی میان این دو تفاوت قائل می‌شوند. منظور ما از علوم انسانی، مجموعه علومی است که بر پایه نوعی نگاه به انسان، پدیده‌های انسانی و اجتماعی را تحلیل می‌کنند و این علوم هم وظیفه توصیف و تبیین و تفسیر دارند و هم وظیفه ارزش‌یابی و جهت‌دهی به افعال و انفعالات انسانی را بر عهده می‌گیرند.
حجت‌الاسلام مصباح یزدی عنوان کرد: برای مثال در اقتصاد قاعده‌ای مطرح است مبنی بر اینکه اگر عرضه بیش از تقاضا باشد، قیمت کاهش می‌یابد و اگر تقاضا بیش از عرضه باشد، قیمت افزایش پیدا می‌کند؛ یکی از وظایف علوم انسانی، شناسایی و توصیف چنین روابطی است، اما این شناخت کافی نیست؛ باید علل درونی و بیرونی این رفتارها نیز بررسی شود که آیا ریشه روانی، اجتماعی یا فرهنگی دارد؟
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) اذعان کرد: در مکتب‌های غربی که مبتنی بر اصالت فرد، سود و مادی‌گرایی اند، داوری‌های اخلاقی و توصیه‌های عملی در علوم انسانی نیز بر همان اساس صورت می‌گیرد؛ اما علوم انسانی اسلامی باید بر پایه مبانی توحیدی و ارزش‌های الهی استوار شود تا بتواند رفتار انسان را به سمت کمال حقیقی هدایت کند.
وی تصریح کرد: علوم انسانی اسلامی بدون حکمت الهی، بدون مبانی فلسفی و بدون روش‌شناسی عقلی قابل تحقق نیست، زیرا همان‌طور که فلسفه، مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی ما را تعیین می‌کند، علوم انسانی نیز باید با تکیه بر این مبانی، تفسیری واقع‌نما از انسان، جامعه، تاریخ و فرهنگ ارائه دهند.
حجت‌الاسلام مصباح یزدی تأکید کرد: اگر مبانی فلسفی علوم انسانی بر اساس حکمت اسلامی و اندیشه‌های الهی شکل نگیرد، جامعه ما ناخواسته دنباله‌رو مدل‌های غربی خواهد شد؛ بنابراین بازسازی علوم انسانی بر پایه فلسفه اسلامی و آموزه‌های دینی یک ضرورت تمدنی است که باید با رویکردی نظام‌مند دنبال شود.
روش‌شناسی علوم انسانی تعیین‌کننده نسبت دین و علم است
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) با تأکید بر اینکه اختلاف در روش‌شناسی ریشه بسیاری از تفاوت دیدگاه‌ها در علوم انسانی است، گفت: برای اثبات دیدگاه‌های برآمده از دین در علوم انسانی باید از استدلال عقلی بهره گرفت؛ زیرا علم و دین در صورت تبیین معرفت‌شناختی صحیح، نه‌تنها تعارضی ندارند بلکه می‌توانند یکدیگر را تکمیل کنند.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین مباحث در حوزه علوم انسانی، مسئله روش‌شناسی است، و این پرسش که آیا روش تجربی برای علوم انسانی کفایت می‌کند، یا باید از روش تفسیری و عقلی نیز استفاده کرد، و آیا می‌توان از وحی به عنوان منبعی معرفتی در این علوم بهره گرفت، از مسائل بنیادینی است که قرن‌ها مورد اختلاف نظر اندیشمندان بوده است.
وی افزود: تعیین روش علم یک مسئله عقلی است و نمی‌توان روشی را به صورت تعبدی برگزید یا به دیگران تحمیل کرد. اگر بخواهیم برای دیگران به ویژه مخاطبان غیرمؤمن یا غیرمسلمان روش صحیح را توضیح دهیم، باید عقل آنان را قانع کنیم و با استدلال اثبات کنیم که چرا استفاده از آموزه‌های دینی در علم معتبر است.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) تصریح کرد: اختلاف دیدگاه در روش‌شناسی، آثار مهمی در تعیین نسبت دین و علم دارد و برخی از روشنفکران بارها گفته‌اند که «علم، علم است و اسلامی و غیراسلامی ندارد»! آنان معتقدند اگر دانشی مطابق با واقع باشد، علم است، و اگر مطابق با واقع نباشد، علم نیست؛ بنابراین تعبیر «علوم انسانی اسلامی» را بی‌معنا می‌دانند.
وی ادامه داد: اما این دیدگاه خود مبتنی بر مبانی خاصی در معرفت‌شناسی است. اگر با دلیل عقلی نشان دهیم که برای فهم واقعیت انسانی نمی‌توان به تجربه بسنده کرد، و می‌توان و باید از منابع وحیانی نیز بهره گرفت، در آن صورت، گزاره‌هایی که از وحی به دست می‌آیند، بخشی از معرفت علمی محسوب می‌شوند.
حجت‌الاسلام مصباح یزدی تأکید کرد: برای تبیین این مسئله باید با روش عقلی با مخاطب سخن گفت و اثبات کرد که «علم بودن» یک گزاره، با «دینی بودن» آن منافاتی ندارد؛ بلکه در چارچوب صحیح معرفت‌شناختی، علم باید از همه منابع معتبر و ازجمله عقل، تجربه و وحی به تناسب موضوع استفاده کند، و در این صورت است که علم صبغه دینی پیدا می‌کند و بر پایه ارزش‌ها و غایات الهی سامان یابد.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) گفت: علوم انسانی به‌عنوان شاخه‌ای از دانش بشری که تأثیری مستقیم بر زندگی اجتماعی و فردی دارد، مبتنی بر مجموعه‌ای از مبانی و پیش‌فرض‌هاست. این مبانی باید در سطحی عمیق‌تر از خود علوم انسانی، یعنی در فلسفه و معرفت‌شناسی، مورد بحث و اثبات قرار گیرند و به بیان دیگر، فلسفه با روش عقلی وظیفه دارد این مباحث پایه‌ای را تحلیل و تثبیت کند تا علوم انسانی بتواند بر بنیادهای صحیح معرفتی و الهی استوار شود.
انسان‌شناسی دینی مبنای تحول علوم انسانی اسلامی است
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) با تأکید بر اینکه نگاه هر مکتب به انسان، زیربنای نظریه‌پردازی در علوم انسانی است، گفت: ارزش‌ها، اهداف و سیاست‌گذاری‌های علوم انسانی بر پایه انسان‌شناسی شکل می‌گیرد و در نگاه اسلامی، این مبنا بر شناخت عقلی و نقلی دینی از انسان استوار است.
حجت‌الاسلام مصباح یزدی اظهار کرد: یکی از تفاوت‌های اساسی میان مکاتب مختلف علوم انسانی، در نوع نگاه آنان به ارزش‌ها و غایات انسانی است و در نظام‌های اقتصادی و اجتماعی لیبرال غربی، ارزش‌ها بر اساس منافع مادی تعریف می‌شود و هدف، سود مادی بیشتر برای فرد است؛ در حالی که در نظام‌های سوسیالیستی، عدالت یا تساوی اجتماعی در بهره‌مندی از منافع مادی ملاک ارزیابی پدیده‌های انسانی تلقی می‌شود.
وی افزود: هر مکتب با توجه به نظام ارزشی خاص خود، رفتارهای انسانی را ارزیابی و جهت‌دهی می‌کند، و بر همین اساس، در مکاتب سرمایه‌داری که هدف نهایی افزایش سود فردی است، حتی در صورت مازاد تولید، برای جلوگیری از کاهش قیمت کالاها، بخشی از محصولات را از بین می‌برند تا سود سرمایه‌داران تضمین شود، و در مقابل، مکاتب عدالت‌محور این کار را ناعادلانه می‌دانند.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) تصریح کرد: سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های اقتصادی، فرهنگی و آموزشی در هر جامعه، از همین مبانی ارزشی و انسان‌شناختی سرچشمه می‌گیرد؛ بنابراین، نگاه به انسان و هدف از زندگی او نقشی تعیین‌کننده در تفسیر و جهت‌دهی به پدیده‌های انسانی دارد.
وی در ادامه با بیان اینکه «علوم انسانی بدون تبیین انسان‌شناسی صحیح، نمی‌تواند به نتایج مطلوب برسد»، گفت: شناخت ماهیت انسان، هدف زندگی، مسیر کمال و فرجام انسان از موضوعاتی است که جهت و اعتبار علوم انسانی را مشخص می‌کند. بر اساس نوع نگاه به انسان است که مصداق مفاهیمی مانند آزادی، عدالت، پیشرفت یا سعادت مشخص می‌شود.
حجت‌الاسلام مصباح یزدی افزود: یک انسان‌شناسی می‌تواند بر پایه وحی و دین شکل بگیرد، زیرا اعتقاد به دین و وحی الهی بر پایه عقل فلسفی اثبات می‌شود، و مسلمان مؤمن با پذیرش توحید، نبوت و امامت و با باور به عصمت پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع)، می‌تواند در شناخت انسان از منابع وحیانی بهره گیرد و مبانی علوم انسانی خود را بر پایه معرفت الهی بنا کند.
وی ادامه داد: در عین حال، عقل نیز در کنار وحی نقش اساسی دارد، همان‌گونه که اثبات خدا، نبوت و معاد با برهان عقلی ممکن است، عقل در شناخت ماهیت انسان و مبانی علوم انسانی نیز می‌تواند راهگشا باشد که از این‌رو، انسان‌شناسی فلسفی یا عقلانی که خود نوعی فلسفه مضاف محسوب می‌شود، یکی از ارکان اصلی علوم انسانی اسلامی است.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) در پایان خاطرنشان کرد: علاوه بر انسان‌شناسی، مباحثی همچون معرفت‌شناسی و روش‌شناسی نیز در بنیان علوم انسانی نقش اساسی دارند و اختلاف‌نظر درباره روش تحقیق در علوم انسانی، از مهم‌ترین مباحث نظری این حوزه است و بدون تبیین عقلانی و فلسفی این مبانی، نمی‌توان به علمی معتبر و اسلامی در حوزه انسان و جامعه دست یافت.
