خبرگزاری مهر، گروه استانها، کوروش دیباج: گذر تاریخی کمرزرین، واقع در هسته کهن شهر اصفهان و در مجاورت مسجد جامع، یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های بافت شهری پایدار و لایه‌لایه در تاریخ ایران است. این گذر نه تنها مسیر ارتباطی و تجاری شهر قدیم را شکل داده، بلکه بازتابی از تداوم حیات شهری و تحولات کالبدی از دوره ساسانی تا دوران معاصر است. اهمیت کمرزرین در مطالعات شهری و باستان‌شناسی، ناشی از ترکیب پیچیده‌ای از عوامل است: لایه‌های فرهنگی متعدد، شواهد معماری، شبکه‌های زیرزمینی آبرسانی و حرارتی، و حضور فضاهای کارگاهی و اقتصادی که نشان‌دهنده جریان زندگی روزمره، تولید و توزیع کالا در بافت مرکزی اصفهان بوده است.
باستان‌شناسی شهری، به ویژه در محوطه‌هایی مانند کمرزرین، فرصت منحصربه‌فردی برای مطالعه همزمان معماری، فناوری و اقتصاد شهری فراهم می‌کند. بررسی‌های میدانی این گذر نشان می‌دهد که گذرهای اصلی و فرعی شهر، با نظام مهندسی پیچیده و سازه‌های تخصصی، مانند کارگاه‌های سفال‌پزی، سازه‌های حرارتی و شبکه‌های آبرسانی، زندگی شهری را در طول قرن‌ها ساماندهی کرده‌اند. اهمیت این محوطه به‌ویژه در این است که اطلاعات به‌دست‌آمده می‌تواند مسیر بازنمایی تاریخ شهری، حفاظت از لایه‌های فرهنگی و آموزش عمومی را همزمان فراهم کند.
در همین چارچوب، نشست تخصصی «گام به گام تا موزه باز شهری؛ کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه کمرزرین اصفهان» که صبح دوشنبه در پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد، با ارائه گزارش‌های تفصیلی توسط علی شجاعی، سرپرست کاوش‌ها، و یاسر جبرئیلی، جانشین سرپرست، چشم‌انداز علمی و مدیریتی این پروژه را به جامعه تخصصی باستان‌شناسی ارائه کرد و اهمیت حفاظت و نمایش آثار شهری در دل شهر زنده اصفهان را مورد تأکید قرار داد.
کمرزرین؛ گذر تاریخی که هویت محلات مرکزی اصفهان را آشکار کرد
علی شجاعی، باستان‌شناس و سرپرست کاوش‌ها در مورد گذر کمرزرین اظهار کرد: این پهنه که در گذشته به نام سبزه‌میدان یا میدان کهنه شناخته می‌شد، امروز یکی از کلیدی‌ترین بخش‌های میراث شهری اصفهان محسوب می‌شود و آثار شاخصی از جمله مسجد جامع اصفهان در نزدیکی آن واقع است.
وی گفت: این پهنه در کنار مسجد جامع اصفهان و مجتمع تجاری طلای خورشید قرار دارد و متأسفانه تغییرات و تخریب‌های متعدد، چه در سطح نوسازی‌های محلی و چه در احداث پروژه‌های شهری، در طول سال‌های گذشته بخش قابل توجهی از بافت تاریخی آن را تحت تأثیر قرار داده است. شجاعی اظهار کرد: کاوش ما در بخش کوچکی از این پهنه که به رنگ سیاه در نقشه مشخص شده و مربوط به گذر کمرزرین است، انجام شد و برای تسهیل معرفی یافته‌ها، این بخش به دو قسمت کمرزرین ۱ و کمرزرین ۲ تقسیم‌بندی شده است.
سرپرست کاوش‌های گذر کمرزرین افزود: فاصله این محوطه تا ورودی مسجد جامع کمتر از ۱۴۰ متر است و به دلیل پیشینه تاریخی این محدوده، انتظار وجود آثار پیش از اسلام نیز وجود داشت که شواهدی از آن در جریان کاوش‌ها به دست آمد. منطقه‌ای که امروز مورد کاوش قرار گرفته، در دوره ساسانی به نام روستای یهودیه شناخته می‌شد و پس از آن در قرن دوم هجری با ساخت مسجد جامع، شهر اصفهان شکل گرفته است.
وی به پروژه احداث مجتمع طلای خورشید در محدوده ۸۰۰۰ مترمربعی زیرگذر امام علی اشاره کرد و گفت: این پروژه موجب شد لایه‌های زیرین و آثار باستانی نمایان شوند، اما به دلیل تخریب‌های شبانه و عدم رعایت روش‌های استاندارد خاک‌برداری، بخش عمده‌ای از این آثار آسیب دید. وی اظهار کرد: با وجود مکاتبات با میراث فرهنگی مبنی بر لزوم خاک‌برداری دستی و روزانه، این اقدام عملی نشد و بسیاری از آثار پیش از کاوش علمی از بین رفتند.
کشف لایه‌های تاریخی و شبکه‌های زیرزمینی آبرسانی
شجاعی توضیح داد: کاوش‌ها در سطح گسترده انجام شد تا بیشترین آثار ممکن حفظ شوند. وی گفت: در مجموع ۱۵ ترانشه احداث شد و در هر دو سمت گذر، شواهد معماری و منقول جمع‌آوری شد. میانگین عمق لایه‌های فرهنگی حدود چهار متر است و در برخی نقاط تا هشت متر نیز لایه‌های باستانی مشاهده شد.
وی ادامه داد: تنها اثری که با اطمینان می‌توان به قرون چهارم تا ششم هجری نسبت داد، شبکه‌ای از تنبوشه‌ها بود که در زیر زمین ایجاد شده و عملکرد آن فراتر از مصارف مسکونی بوده و احتمالاً وظیفه انتقال آب و آبرسانی عمومی را داشته است. شجاعی اظهار کرد: این یافته‌ها با نمونه‌های مشابه در کاشان قابل مقایسه است و نشان‌دهنده بهره‌گیری پیشرفته از فناوری آبرسانی در اصفهان دوران اسلامی است.
سرپرست کاوش‌های گذر کمرزرین به کشف دیوار سنگ‌چینی سرتاسری اشاره کرد: مسیر عبوری شهر قدیم اصفهان را نشان می‌دهد و گفت: این دیوار احتمالاً مربوط به گذر تاریخی کمرزرین از دوره سلجوقی است و در بخش‌های مختلف ترانشه‌ها با نمونه‌هایی از سکه‌های صفاری و مهرهای کوفی همراه بود که تاریخ ابتدایی این محوطه را تأیید می‌کند. شجاعی افزود: این گذر از دروازه چهل دختران آغاز می‌شده و تا مرکز شهر ادامه داشته و در دوره‌های مختلف بازسازی و احیا شده است.
وی تصریح کرد: در جریان کاوش، شواهدی از کارگاه‌های تولید سفال، شیشه و فلز در بخش غربی گذر مشاهده شد که نشان‌دهنده فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی در این منطقه بوده است. همچنین، کشف کوره‌های سفال‌پزی با سیستم دودکش داخلی نشان‌دهنده تکنولوژی پیشرفته تولید سفال زرین در این پهنه است.
شجاعی همچنین به آثار مربوط به دوره‌های تیموری، ایلخانی و قاجاری اشاره کرد و گفت: تغییر کاربری فضای گذر در دوره‌های مختلف و رسوبات سیلاب‌های طبیعی باعث شده است که بخشی از آثار فرهنگی محو یا زیر رسوبات مدفون شود، اما کاوش‌های اخیر امکان ثبت و ضبط هزاران قطعه سفالی و دیگر آثار منقول را فراهم کرده است.
تلاش برای حفاظت و ایجاد سایت موزه شهری
وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به اهمیت حفظ محوطه و ایجاد سایت موزه اشاره کرد و اظهار کرد: برخلاف رویه معمول محوطه‌های باستان‌شناسی که حصارکشی می‌شوند، کاوش‌های کمرزرین به صورت فضای باز انجام شد و اهالی محل و بازدیدکنندگان تشویق شدند تا از نزدیک در جریان کاوش‌ها قرار گیرند. این اقدام باعث افزایش حساسیت عمومی نسبت به اهمیت محوطه و حفاظت از آن شد.
شجاعی افزود: با همکاری شهرداری اصفهان، دانشگاه هنر و اداره کل میراث فرهنگی، بخشی از محوطه به عنوان سایت موزه طراحی شده و اقدامات حفاظتی شامل اجرای سقف موقت، طراحی مسیر رفت و آمد عابر پیاده و مستندسازی جامع آثار انجام شده است.
وی اظهار کرد: پایگاه دائمی برای ثبت داده‌های فرهنگی شامل بیش از ۹۰۰۰ قطعه سفال و حدود ۳۰۰۰ قطعه دیگر آثار فرهنگی ایجاد شده و اطلاعات در پایگاه داده نرم‌افزاری وارد شده است.
سرپرست کاوش‌های گذر کمرزرین خاطرنشان کرد: شواهد کاوش در بخش زرین ۲، واقع در جلوی مسجد کمرزرین، نیز نشان‌دهنده بقایای معماری و مسیرهای قدیمی بازار و قیصریه است که در توصیفات شاردن و کمفر نیز مورد اشاره قرار گرفته است. شجاعی اظهار کرد: این بخش از محوطه با همکاری پژوهشگران، باستان‌شناسان و گروه‌های مرمت و معماری دانشگاه هنر اصفهان مورد بررسی و حفاظت قرار گرفته و امید است با ایجاد سایت موزه، این پهنه تاریخی به عنوان یک پایگاه دائمی برای مطالعات شهری و باستان‌شناسی در اصفهان حفظ شود.
وی اظهار کرد: تمامی سفال‌ها، شیشه‌ها، فلزات و دیگر آثار منقول شستشو، ثبت و طبقه‌بندی شده و بر اساس لایه‌ها و ترانشه‌ها نگهداری می‌شوند. همچنین نمونه‌هایی برای مطالعات آرکومتری و آزمایشگاهی جدا شده است تا داده‌های حاصل از کاوش‌ها بتوانند در تحلیل‌های تخصصی و پژوهش‌های آینده مورد استفاده قرار گیرند.
شجاعی تأکید کرد: یافته‌های کمرزرین نه تنها به شناخت بهتر گذرهای تاریخی اصفهان و شبکه‌های شهری دوران سلجوقی و پس از آن کمک می‌کند، بلکه چرخه تولید و توزیع آثار فرهنگی و صنعتی شهر قدیم را نیز برای محققان و بازدیدکنندگان نمایان می‌سازد. وی اظهار کرد: امید است با استمرار حمایت‌های شهرداری، اداره کل میراث فرهنگی و دانشگاه هنر، این پروژه به یک نمونه موفق حفاظت و نمایش آثار شهری و باستان‌شناسی در قلب اصفهان تبدیل شود و به الگویی برای حفاظت از سایر محوطه‌های تاریخی شهر تبدیل گردد.
کاوش‌های شهری کمرزرین؛ بازنمایی زندگی اقتصادی و شهری اصفهان از ایلخانی تا قاجار
در ادامه نشست یاسر جبرئیلی، باستان شناس و جانشین سرپرست کاوش‌های گذر تاریخی کمرزرینبه تشریح یافته‌ها و روند کاوش‌های فاز دوم این محوطه پرداخت.
وی در سخنان خود اشاره کرد: پیش از آغاز کاوش، این محدوده به عنوان پارکینگ استفاده می‌شد، اما پیش از آن نیز در اسناد تاریخی و عکس‌های قدیمی به سال ۱۳۱۵، گذر شهری بوده که در شرق آن مسجد کمرزرین و در غرب آن منازل مسکونی قرار داشته است.
این باستان شناس اظهار کرد: با گسترش گذر و جایگزینی آن با پارکینگ در دو دهه اخیر، بخش‌هایی از ساختارهای تاریخی این منطقه تخریب شده است، اما بررسی‌های اولیه ما نشان داد که در عمق‌های ۵.۵ تا ۶.۵ متری از سطح آسفالت، معماری گسترده و قابل توجهی وجود دارد.
وی ادامه داد: مساحت این سایت حدود ۱۲۵۰ متر مربع است و پیش از شروع کاوش، بررسی اولیه با هماهنگی دکتر شجاعی و سازمان نوسازی و بهسازی انجام شد. این بررسی نشان داد که بناهایی گسترده از آجر و خشت در تمام طول و پهنای محدوده قرار دارند که در نمودارهای گرافیکی با رنگ قرمز و نارنجی مشخص شده‌اند. این لایه‌های معماری در عمق پنج و نیم تا شش متر گسترده شده و نشان‌دهنده وسعت و اهمیت این محوطه تاریخی است.
جبرئیلی اظهار کرد: پیش از آغاز کاوش، مقرر شده بود که شهرداری آسفالت را با استفاده از بیل مکانیکی بردارد و برداشت خاک با دست انجام شود تا آسیبی به آثار وارد نشود. اما متأسفانه پس از انجام این هماهنگی، پیمانکاری که مسئول همسط کردن گذر بود، شبانه ماشین‌آلات سنگین وارد سایت کرد و بخش‌هایی از لایه‌ها و آثار آسیب دیدند. خوشبختانه با حضور ناظران میراث فرهنگی، فعالیت‌های غیرمجاز متوقف شد، اما بسیاری از لایه‌ها از بین رفته و بخشی از محوطه دچار تخریب شد.
شبکه‌بندی کاوش و روش‌های علمی ثبت و ضبط آثار
جبرئیلی افزود: فاز دوم کاوش در محدوده حدود ۱۲۵۰ متر مربع با شبکه‌بندی مربعات ۵ در ۵ متر انجام شد و در مجموع ۱۳۵ شبکه مورد کاوش قرار گرفت.
وی اظهار کرد: روش کاوش مبتنی بر لوکوس و فیچر بود و تفاوت‌های بافتی و ساختاری هر لایه به صورت جداگانه ثبت و ضبط شد. یافته‌ها با برچسب و لیبل جداگانه مشخص و فیچرها، یعنی سازه‌ها و ساختارها، به پایگاه منتقل شدند و در آنجا ساماندهی می‌شوند.
این باستان شناس مهم‌ترین یافته‌ها را شامل تراشه F5 دانست و اظهار کرد: در این تراشه شواهدی از یک بنا آجری یافت شد که در گذشته تخریب نشده و بخش عمده‌ای از آن سالم مانده است. بنا با آجر و ملات گل ساخته شده و دیوارها حرارت دیده‌اند که به وضوح چسبندگی ملات به بدنه را نشان می‌دهد. بر اساس شواهد موجود و گزارش‌های تاریخی، احتمال می‌رود این بنا به یک گرمابه نزدیک مسجد کمرزرین مربوط باشد و فضای خزینه یا تون حمام را در خود جای داده باشد. با وجود پرشدگی رسوبات در بخش‌هایی از بنا که هنوز امکان خالی کردن آن فراهم نشده، درگاه بنا به صورت سالم باقی مانده است.
وی ادامه داد: در بخشی از بنا الحاق‌هایی با خشت مشاهده شد که پس از دوره اولیه استفاده بنا اضافه شده و حرارت ندیده‌اند. این نشان می‌دهد که بخشی از بنا پس از استفاده اولیه، تغییرات و الحاقات داشته و سپس متروک شده است. جبرئیلی اظهار کرد که یافته‌های دیگر شامل سفال‌های آبی و سفید، بقایای استخوان جانوری، مهره‌های تزئینی و پیستول بوده که در فضای مرتبط با طاق بنا یافت شده‌اند.
جبرئیلی همچنین به تراشه C5 اشاره کرد که بخشی از آن پیش از کاوش رسمی تخریب شده بود، اما باقیمانده آن شامل شواهد مهم از ساختارهای آجری روی هم ساخته شده است که شناسایی آن‌ها به دقت بالایی نیاز داشت. سه کف اصلی در این تراشه شناسایی شده و کف‌های دیگری نیز در لایه‌های پایین‌تر مشاهده شد. دو فضای چندضلعی با خطوط قرمز و زرد مشخص شدند و آثار مرتبط با آن شامل سفال‌هایی از جنس مفرد و مس، کاشی زرین و نمونه‌هایی از رباعیات خیام است.
آثار منقول، سکه‌ها و محدودیت‌های کاوش
وی اظهار کرد: در فاز دوم کاوش، حدود ۳۰۰ سکه پراکنده به دست آمد که همراه با بقایای استخوان جانوری در لایه‌ها یافت شدند. همچنین سازه‌های مدور و مجراهای حرارتی شناسایی شد که در بخش بالایی با آجر و درون آن با سفال ساخته شده‌اند. شواهد نشان می‌دهد که در مجاورت این سازه بوته‌ای برای ذوب فلز وجود داشته است و احتمالاً یک سازه حرارتی کاربردی بوده است.
این باستان شناس خاطرنشان کرد: سفال‌های یافت شده شامل سفال سفید لعابدار با تزئینات متنوع بوده و سکه‌ها در بازه‌های زمانی ایلخانی، تیموری و صفوی تعلق دارند. برخی از یافته‌ها نیز در اختیار دانشگاه هنر اصفهان و گروه مرمت قرار گرفته و تحت بررسی قرار دارند.
وی به محدودیت‌های نیروی انسانی اشاره کرد و اظهار کرد: شهرداری متعهد شده بود روزانه ۲۵ کارگر در اختیار کاوشگران قرار دهد، اما این تعداد حضور نداشت و محدودیت‌های پیمانکاری مانع از کاوش در عمق بیشتر شد. وی افزود: پیمانکاران تهدید کرده بودند که در صورت عبور از عمق سه متری از سطح، دستمزد کارگران پرداخت نخواهد شد و این مسئله کار کاوش را دشوار کرد.
جبرئیلی ادامه داد: لایه‌های شناسایی شده مربوط به دوره‌های ایلخانی، تیموری و صفوی هستند و در لایه‌های بالاتر، آثار دوره‌های قاجار و پهلوی اول دیده شد. در عمق تراشه D6، تا عمق حدود ۴.۵ متر کاوش انجام شد و یک چاه با بوم یافت شد که احتمالاً مربوط به دوره ایلخانی است و ادامه کاوش می‌تواند به شناسایی دوره‌های قدیمی‌تر منجر شود.
وی تاکید کرد: بخش مهمی از آجرها در این محوطه از بناهای دیگر منتقل شده و تنها بخشی از بناها از آجر سالم و استاندارد استفاده کرده‌اند. وی اظهار کرد که در کاوش‌های شهری، تخریب‌های ناشی از تأسیسات شهری شامل انتقال لوله گاز، آب، فاضلاب، کابل‌های برق و مخابرات می‌تواند لایه‌های تاریخی را دچار آسیب کند و توجه دقیق کارشناسان را می‌طلبد.
این باستان شناس افزود: با توجه به اهمیت و حساسیت کاوش‌های شهری در بافت تاریخی، حضور کارشناسان با تجربه و رعایت روش‌های علمی ضروری است تا آثار و لایه‌های تاریخی به درستی شناسایی، ثبت و حفاظت شوند.
وی اظهار کرد: یافته‌های فاز دوم کمرزرین، شامل بناها، سازه‌ها، سکه‌ها و سفال‌های متنوع، اطلاعات مهمی درباره معماری، زندگی شهری و فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی دوره‌های ایلخانی تا پهلوی ارائه می‌دهند و می‌توانند به مطالعات آینده در زمینه باستان‌شناسی شهری و حفاظت از میراث فرهنگی کمک کنند.
