به گزارش خبرنگار فرهنگی تابناک، رمان «حاشیه آب» یکی از چهار شاهکار ادبی کلاسیک چین ، به قلم شی نَی‌اَن است و به بیان ایده‌آل‌های سنتی چینی چون عدالت و وفاداری می‌پردازد. این داستان حماسی، با روایت زندگی ۱۰۸ قهرمان که در منطقه کوهستانی لیانگ‌شان علیه فساد دودمان سونگ شورش می‌کنند، واقعه تاریخی شورش سونگ جیانگ در قرن دوازدهم میلادی را به تصویر می‌کشد.
محبوبیت جهانی این حماسه در اواخر قرن بیستم، با ساخت سریال تلویزیونی «جنگجویان کوهستان» در سال ۱۹۷۳ به اوج رسید. این سریال، که در ایران با استقبال گسترده مواجه شد، به دلیل ماهیت تولید فراملی خود، همواره محل بحث‌های هویتی بوده است.
«حاشیه آب» را می‌توان رکن اصلی ادبیات روایی چین دانست. اهمیت این داستان در دو جنبه است: اول، استفاده از زبان ماندارین محاوره‌ای در نگارش که دسترسی گسترده‌ای را در قرون وسطی برای مردم فراهم آورد؛ دوم، خلق مجموعه‌ای از شخصیت‌های پویا که از نظر اخلاقی در منطقه خاکستری «ضدقهرمان» تعریف می‌شوند. این ۱۰۸ قهرمان، به دلیل طرد شدن از سوی حکومت فاسد، به ناچار به یاغی‌گری روی می‌آورند و اصول اخلاقی خود را در نظام پیمان برادری لیانگ‌شان بازتعریف می‌کنند. این تمایز میان عدالت فردی و قانون حکومتی، هسته اصلی درام را شکل می‌دهد.
سریال «جنگجویان کوهستان» که بارها از سیما بازپخش شده و مخاطبان نوستالژی‌باز ایرانی با آن خاطره‌بازی کرده‌اند، دارای رگ و ریشه چینی است اما اثری ژاپنی خوانده شده است. محدثه امانی دانشجوی زبان و ادبیات چینی دانشگاه تهران در این‌باره مقاله‌ای نوشته که برای انتشار در اختیار تابناک قرار گرفته است.
در ادامه و پس از این‌مقدمات، مشروح نوشتار مورد اشاره را می‌خوانیم؛
شورش سونگ جیانگ در سلسله سونگ
روایت داستان از تاریخ مجزا نیست. در اواخر دودمان سونگ شمالی (۹۶۰-۱۱۲۷ م.)، نارضایتی‌های اجتماعی ناشی از فساد، منجر به شورش‌های محلی متعدد شد. مشهورترین این شورش‌ها، شورشی به رهبری سونگ جیانگ بود که در منابع تاریخی متعدد ثبت شده است. گرچه روایت تاریخی شورش کوتاه‌تر و محدودتر از حماسه ادبی است، اما نام سونگ جیانگ و گروهش به عنوان نماد مقاومت دهقانی علیه استبداد در حافظه جمعی ثبت شد. داستان حاشیه آب، با بسط این واقعه تاریخی، آن را به یک اثر ملی تبدیل کرد.
اقتباس تلویزیونی (۱۹۷۳) و ابهام هویتی
سریال «جنگجویان کوهستان» در سال ۱۹۷۳ توسط استودیوی برادران شاو در هنگ کنگ (که در آن زمان بخشی از چینِ بزرگ‌تر محسوب می‌شد) با همکاری شرکت نیپون تی‌وی ژاپن تولید شد. این سریال ۲۶ قسمتی، با محوریت شخصیت‌هایی چون لین چانگ (فرمانده گارد امپراتوری) و وو سونگ (قاتل ببر) و نمایش مبارزات رزمی با سبکی کلاسیک، به سرعت در آسیا محبوب شد.
تولید فراملی و سردرگمی فرهنگی
خلاف تصور رایج میان مخاطبان جهانی، ریشه سریال چینی است. با این‌حال، مشارکت ژاپنی‌ها و به دنبال آن انتشار و دوبله سریال در سطح بین‌المللی (به‌ویژه نسخه انگلیسی BBC در سال ۱۹۷۶ که اغلب بر اساس نسخه‌های ژاپنی بود)، باعث شد اصالت چینی سریال تحت‌الشعاع قرار گیرد. ژاپن بعدها یک اقتباس انیمه‌ای نیز ساخت که این ابهام هویتی را تشدید کرد.
تحلیل جزئیات تولید نشان می‌دهد که بازیگران اصلی و داستان‌پردازی عمیقاً در سنت‌های چین ریشه دارند و عناصر فرهنگی مانند لباس‌ها، کلاه‌خودها و سلاح‌ها (مانند نیزه نه انگشتی) از طراحی‌های دوران سونگ الگوبرداری شده‌اند و وفاداری به منبع اصلی را حفظ کرده‌اند.
وفاداری به سبک معماری دودمان سونگ در روستاها و آموزش تکنیک‌های رزمی مانند نیزه لیانگ‌شان در این اثر نشان‌دهنده اصالت چینی است.
اسامی شخصیت‌ها (مانند وو سونگ یا لین چونگ)، لباس‌های سنتی، و نبردهای سنتی چینی با نیزه‌های بلند همگی مستقیم از تاریخ و ادبیات چین الگوبرداری شده‌اند و اثری از فرهنگ ژاپن (مانند سامورایی‌ها یا کاتانا) در نسخه اصلی وجود ندارد.
بنابراین، هرچند که سریال یک محصول فراملی است، اما از نظر محتوایی و فرهنگی یک اقتباس اصیل چینی محسوب می‌شود.
وفاداری و تغییرات مضمونی
نسخه سال ۱۹۷۳ سریال در به تصویر کشیدن مفاهیم اصلی داستان، یعنی پیمان برادری و وفاداری مطلق، بسیار پایبند است.
شخصیت‌پردازی: قهرمانانی نظیر سونگ جیانگ (فرمانده بهشت) و لی کویی ( پلنگ سیاه) با همان پیچیدگی‌های اخلاقی و سیر تحول رمان به تصویر کشیده شده‌اند.
سونگ جیانگ با لقب فرمانده بهشت، رهبر اصلی و مغز متفکر گروه جنگجویان کوهستان «لیانگ‌شان» است. او فردی بسیار باهوش، سخاوتمند و عادل است و به خاطر تدبیر و شخصیتی نیکو مورد احترام تمامی قهرمانان است. پیش از این او یک مأمور دولتی بود، اما به ناحق تحت تعقیب قرار گرفت و مجبور به پیوستن به گروه شد. با وجود اینکه یک رهبر مدبر است، گاهی به دلیل تمایلش به قبول عفو امپراتوری و بازگشت به خدمت حکومت، مورد انتقاد قرار می‌گیرد. او نماد وفاداری و درستکاری در میان یاغی‌ها است.
لی کویی با لقب پلنگ سیاه ، یک جنگجوی خشن، بی‌پروا و بی‌آلایش است. او با ظاهر ترسناک و قدرت بدنی فوق‌العاده‌اش شناخته می‌شود و از دو تبر جنگی استفاده می‌کند. شخصیتی کودکانه و بسیار وفادار دارد و از سونگ جیانگ پیروی کورکورانه می‌کند و او را مانند برادر بزرگترش می‌داند. با وجود خشونت ذاتی‌اش، قلب پاکی دارد و اغلب کارهایش از روی سادگی و احساسات مستقیم است. او نماد قدرت صرف و وفاداری بی‌قید و شرط در گروه است.
این دو شخصیت در کنار هم، نماد دو قطب عقل و احساس، تدبیر و قدرت صرف در میان قهرمانان لیانگ‌شان هستند.
تصویر زنان: سریال، مانند کتاب، در مورد شخصیت زنان (مانند پان جینلیان که نمادی از زیبایی و تباهی اخلاقی است) بازنمایی محافظه‌کارانه و غالباً منفی دارد. این نشان‌دهنده حفظ دیدگاه‌های اجتماعی دوران نگارش داستان در اقتباس مدرن است.
در فرهنگ و ادبیات چین، نام «پان جینلیان» به یک نماد و استعاره تبدیل شده است. او شخصیتی پیچیده و تراژیک است. از یک سو ، او قاتل و زنی خیانتکار و از سوی دیگر، قربانی شرایط اجتماعی و بی‌عدالتی‌های زمانۀ خود است. داستان او برای قرن‌ها در ادبیات، اپرا و فیلم‌های مختلف بازگو شده و همواره بحث‌برانگیز بوده است.
سریال جنگجویان کوهستان (۱۹۷۳) یک نمونه موفق از اقتباس فراملی یک شاهکار ادبی چین است که توانست حماسه حاشیه آب را به مخاطبان جهانی معرفی کند. این سریال با ریشه‌های تاریخی در سلسله سونگ و تولیداتی در هنگ کنگ، ضمن حفظ اصالت فرهنگی خود، ماهیت فراملی‌اش را پذیرفت. با این حال، تحلیل منابع معتبر (از جمله آرشیو برادران شاو) تأیید می‌کند که این اثر به‌لحاظ هسته روایی و ساختار ادبی، یک محصول چینی است که به‌واسطه همکاری‌های بین‌المللی، به یک پدیده فرهنگی جهانی تبدیل شد.
منابع:
1. 施耐庵 和 羅貫中|水滸傳
2. 邵氏兄弟製片廠| 水滸傳 (電視劇) 製作檔案| (1973 Production Archives) Hong Kong
3. Shaw Brothers Archives | The Water Margin (1973 Production Notes) | Hong Kong: Shaw Brothers Studio
4. 陸廼炎| 水滸傳與歷史上的宋江起義| (2015). Journal of Chinese Literature and Culture
5. 日本電視台| 水滸傳 (電視劇) 製作資料| (1977 Japanese Series Production Data)
