خبرگزاری مهر، گروه استانها-رحیم مقدمی*: حفاظت از آثار تاریخی یک مسئولیت تخصصی و مبتنی بر اصول علمی است؛ اصلی که به نظر می‌رسد در مدیریت شهری زنجان نیازمند توجه جدی‌تر است. حوزه میراث فرهنگی، با ماهیت حفاظتی و بر اساس قوانین کشور، وظیفه نگهداری، مرمت و مدیریت بناهای تاریخی را بر عهده دارد و تمامی تصمیمات درباره بناهای ثبت‌شده یا دارای ارزش تاریخی باید تنها بر پایه نظر کارشناسی متخصصان این حوزه اتخاذ شود.
با این حال، در برخی نقاط کشور از جمله زنجان، شاهد ورود نهادهای غیرتخصصی به عرصه میراث فرهنگی هستیم؛ اقدامی که گاه با هدف توسعه شهری انجام می‌شود، اما در عمل می‌تواند به نابودی اصالت آثار منجر شود.
در تازه‌ترین نمونه، پس از افتتاح فاز دوم مجموعه سبزه‌میدان زنجان، گزارش‌هایی منتشر شد که نشان می‌دهد شهرداری در تلاش است تا عمارت تاریخی دارایی را در اختیار بگیرد. این عمارت، بخشی از هویت معماری و اداری شهر در دوران معاصر به‌شمار می‌رود و هرگونه تغییر کاربری یا واگذاری آن باید تنها با مجوز رسمی و نظارت کامل میراث فرهنگی صورت گیرد.
تجربه تلخ کارخانه کبریت زنجان
زنجان پیش‌تر تجربه مشابهی را پشت سر گذاشته است. کارخانه کبریت زنجان، یکی از قدیمی‌ترین کارخانه‌های صنعتی ایران، قرار بود به «موزه صنعت استان» تبدیل شود، اما پس از واگذاری به شهرداری، این طرح متوقف شد و بنا، به کاربری اداری تغییر یافت.
بسیاری از فعالان فرهنگی نگران تکرار همین سرنوشت برای عمارت دارایی هستند. آنان معتقدند که واگذاری بناهای تاریخی بدون نظارت میراث فرهنگی، علاوه بر مغایرت با اصول قانونی، فرصت بهره‌برداری فرهنگی و گردشگری از این آثار را برای همیشه از میان می‌برد.
تصمیمات غیرتخصصی، بزرگ‌ترین تهدید میراث فرهنگی
کارشناسان حوزه فرهنگ بر این باورند که مهم‌ترین تهدید برای میراث تاریخی، تصمیم‌گیری‌های غیرکارشناسی و محفلی است. بسیاری از بناهای تاریخی در نتیجه نگاه کوتاه‌مدت یا ناآگاهی مدیران قربانی رقابت‌های سیاسی و پروژه‌های نمایشی توسعه شهری شده‌اند.
میراث فرهنگی، ملک شخصی مدیران نیست و نباید ابزار تبلیغات انتخاباتی یا توسعه‌نمایی باشد. این آثار امانتی از نسل‌های گذشته در دستان مدیران امروزند و هر تصمیم نادرست درباره آن‌ها، خدشه‌ای بر حافظه و هویت تاریخی مردم وارد می‌کند.
تجربه‌های جهانی نشان داده است که حفاظت از میراث فرهنگی تنها با همکاری نهادهای تخصصی، دانشگاهیان و جامعه مدنی ممکن است. نبود چنین هماهنگی در ایران، به‌ویژه در شهرهای تاریخی، بارها باعث از بین رفتن بناهای ارزشمند و بافت‌های کهن شده است.
زنجان؛ قربانی سیاست‌زدگی و ضعف مطالبه‌گری اجتماعی
در سال‌های اخیر، شهر زنجان از سیاست‌زدگی مدیریتی و فقدان مطالبه‌گری مردمی در حوزه میراث فرهنگی آسیب دیده است. بسیاری از تصمیمات مهم درباره بافت تاریخی شهر، بدون مشورت با نخبگان فرهنگی و دانشگاهی اتخاذ شده‌اند؛ تصمیماتی که نه‌تنها بناهای تاریخی، بلکه روح فرهنگی شهر را نیز خدشه‌دار کرده‌اند.
شهروندان زنجانی باید نسبت به سرنوشت آثار تاریخی خود حساس باشند؛ زیرا در نبود مطالبه‌گری اجتماعی، تصمیمات غلط به سادگی اجرا می‌شوند و میراثی که قرن‌ها دوام آورده، ممکن است در چند سال از میان برود.
ضرورت شفافیت و هم‌افزایی میان نهادها
حفاظت از میراث فرهنگی نیازمند تعامل سازنده میان شهرداری، شورای شهر و اداره‌کل میراث فرهنگی است. این همکاری تنها زمانی مؤثر خواهد بود که مرز وظایف هر دستگاه مشخص باشد و تصمیمات بر پایه شفافیت و قانون اتخاذ شود. مدیران استانی باید باور کنند که توسعه شهری بدون توجه به هویت تاریخی، توسعه‌ای ناقص و بی‌ریشه است.
تجربه در برخی شهرها نشان داده است که بهره‌برداری هوشمندانه از آثار تاریخی نه‌تنها مانع توسعه نیست، بلکه عامل رونق گردشگری و اشتغال پایدار است. در مقابل، واگذاری‌های غیرتخصصی و تصمیمات عجولانه، مسیر توسعه را مسدود می‌کنند.
هشدار فرهنگی برای آینده زنجان
اگر روند فعلی بی‌توجهی به ضوابط میراثی ادامه یابد، زنجان در سال‌های آینده بخش قابل توجهی از هویت تاریخی خود را از دست خواهد داد. ساختمان‌های جدید ممکن است چهره شهر را مدرن‌تر جلوه دهند، اما حذف یا تغییر کاربری بناهای تاریخی، در واقع به معنای پاک کردن حافظه فرهنگی یک ملت از ذهن نسل‌های آینده است.
امروز بیش از هر زمان، نیاز به درک مشترک میان مدیران، دانشگاهیان و مردم وجود دارد تا میراث زنجان قربانی تصمیمات شتاب‌زده یا نگاه‌های سیاسی نشود.
عمارت دارایی، کارخانه کبریت، خانه حکیمیان و سایر بناهای تاریخی، نه متعلق به شخص یا نهاد خاص، بلکه بخشی از تاریخ ملی و فرهنگی ایران هستند. حفظ آن‌ها، حفظ ریشه‌های هویت این سرزمین است.
هر تصمیم درباره آثار تاریخی زنجان آزمونی است برای سنجش تعهد مدیران به فرهنگ، قانون و آینده. اگر میراث فرهنگی قربانی منافع کوتاه‌مدت شود، شهر هویتش را از دست می‌دهد؛ اما اگر با نگاهی علمی و فرهنگی از آن پاسداری شود، زنجان می‌تواند به یکی از محورهای توسعه پایدار و برند فرهنگی کشور تبدیل شود.
*خبرنگار
