به گزارش همشهری آنلاین در تهران پایتخت ایران، میزان بارش از ابتدای سال آبی جدید تاکنون تنها ۶ دهم میلی‌متر بوده؛ در حالی که در مدت مشابه پارسال بیش از۲۰ میلی‌متر بارش ثبت شده بود. کارشناسان از «پاییز بدون باران» سخن می‌گویند و وزارت نیرو نیز هشدار داده است که در صورت تداوم این روند،سال آینده با تنش شدید آبی مواجه خواهیم شد.
پاییز بی‌باران در ایران تشنه
وزارت نیرو می‌گوید: از ابتدای مهرماه تاکنون، بسیاری از استان‌های کشورحتی یک روز بارش مؤثر را تجربه نکرده‌اند. این وضعیت نه‌تنها در مناطق مرکزی بلکه در شمال و غرب کشور نیز محسوس است.
کارشناسان اقلیمی معتقدند: الگوی گردش جو و پدیده ال‌نینو موجب شده سامانه‌های بارشی امسال از مسیر ایران منحرف شوند. آن‌ها هشدار می‌دهند که اگر این روند در زمستان هم ادامه یابد، ذخایر برفی و آبی سدها به شکل نگران‌کننده‌ای کاهش خواهد یافت.
در حال حاضر، سدهای کشور حدود۵۰ درصد ظرفیت خود را پر دارند و تداوم خشکسالی می‌تواند بخش عمده‌ای از منابع شرب و کشاورزی را تهدید کند. تهران نیز در زمره استان‌هایی است که از کاهش محسوس ذخایر سدهای تأمین‌کننده آب خود رنج می‌برد.
شهروندان؛ امید در دل بحران
در حالی که آمارها از کاهش شدید بارش‌ها حکایت دارد، عملکرد شهروندان تهرانی در مصرف آب در تابستان گذشته نسبتاً امیدوارکننده ارزیابی شده است. به گفته مسئولان شرکت آب و فاضلاب تهران،پویش «۲۰ در ۳۰» در تابستان ۱۴۰۴ منجر به کاهش قابل توجه مصرف آب شد. بر اساس آمارهای رسمی، بخش قابل توجهی از مشترکان تهرانی با رعایت الگوی مصرف، در رده «خوش‌مصرف‌ها» قرار گرفته‌اند.
با این حال، گروهی از مشترکان پرمصرف همچنان چالشی جدی برای مدیریت منابع آبی به شمار می‌روند. در همین راستا، طرح «اعطای برچسب خوش‌مصرفی» در مهرماه اجرایی شده است. بهنام بخشی، مدیر روابط عمومی شرکت آب و فاضلاب استان تهران، می‌گوید: به بدمصرف‌ها اخطارهای لازم داده شده و در صورت تداوم تخلف، اقدامات بازدارنده قانونی در دستور کار قرار خواهد گرفت.
صرفه‌جویی، نخستین و مؤثرترین راهکار
با وجود محدودیت‌های طبیعی و مالی در توسعه منابع جدید آبی،صرفه‌جویی در مصرف آب همچنان به‌عنوان راهبرد اصلی وزارت نیرو مطرح است. کارشناسان این وزارتخانه تأکید می‌کنند که با نصب تجهیزات کاهنده مصرف، می‌توان تا ۳۰ درصد از مصرف آب خانگی را کاهش داد.
وزارت نیرو برای تسهیل دسترسی شهروندان به این ابزارها،طرح عرضه تسهیلاتی کاهنده‌ها را در دستور کار قرار داده است. علاقه‌مندان می‌توانند از طریق سامانه ۱۲۲ شرکت آب و فاضلاب تهران، نسبت به دریافت این تجهیزات باشرایط پرداخت اقساطی یک‌ساله اقدام کنند.
به باور کارشناسان، اقدامات ساده‌ای چون کوتاه کردن زمان دوش گرفتن، استفاده از شیرآلات کم‌مصرف و کنترل نشت آب در ساختمان‌ها، در مقیاس ملی می‌تواند نقش بسزایی در عبور از بحران ایفا کند.
پزشکیان: باید نسخه‌های بومی بنویسند
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، در نشست هم‌اندیشی دولت و دانشگاه‌ها با محوریت مدیریت منابع آب، برلزوم تدوین راهکارهای علمی و منطقه‌ای برای مقابله با کم‌آبی تأکید کرده است. پزشکیان با اشاره به اینکه عدم تعادل میان منابع و مصارف آب «ریشه بسیاری از بحران‌های امروز» است، گفت: «حل مسئله کم‌آبی یک پروژه مقطعی نیست، بلکه روندی مستمر و پایدار است که نیازمندتغییر نگرش و اصلاح رفتار مصرفی در سطح ملی است.»
او از وزارتخانه‌های نیرو، کشاورزی و علوم خواست تا با همکاری دانشگاه‌های منطقه‌ای، کارگروه‌های تخصصی برای بررسی شرایط هر استان تشکیل دهند و نسخه‌هایی متناسب با اقلیم محلی بنویسند.
به گفته رئیس‌جمهور، آگاه‌سازی عمومی از طریق رسانه‌ها، آموزش در مدارس، و تلفیق داده‌های دانشگاهی با گزارش‌های وزارت نیرو، می‌تواند مشارکت مردم را در مدیریت منابع آبی افزایش دهد. او همچنین از دانشگاه‌ها خواست نقش فعال‌تری در حل مسائل ملی ایفا کنند و خروجی پژوهش‌های خود را در قالب برنامه‌های اجرایی به دولت ارائه دهند.
تاب‌آوری شبکه آب و برق دغدغه یک وزیر
از سوی دیگر،عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو، در چهاردهمین رزمایش پدافند غیرعامل این وزارتخانه اعلام کرد که هدف از این رزمایش‌ها،افزایش تاب‌آوری شبکه‌های آب و برق و کاهش نگرانی مردم در شرایط بحرانی است. او گفت: «تجربه نشان داده در بحران‌هایی چون خشکسالی یا قطعی برق، اگر آمادگی و آموزش کافی وجود داشته باشد، می‌توان خدمات‌رسانی را بدون اختلال ادامه داد.»
به گفته وزیر نیرو، طراحی برنامه‌های پدافندی در بخش آب و برق باید به گونه‌ای باشد که ضمن کاهش هزینه‌ها، توان پاسخ‌گویی به بحران‌های احتمالی افزایش یابد. وی همچنین به ضرورت همگامی صنعت آب و برق با فناوری‌های نو و استفاده ازذخیره‌سازهای انرژی اشاره کرد تا پایداری شبکه در مناطق مختلف کشور تضمین شود.
ضرورت تغییر الگوهای مصرف
کارشناسان معتقدند که اگرچه کمبود بارش‌ها عامل طبیعی خشکسالی است، اما الگوی نادرست مصرف، برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی وضعف هماهنگی‌های مدیریتی نیز به تشدید بحران دامن زده است. به باور آنان، چاره این بحران تنها در افزایش تولید یا انتقال آب نیست، بلکه باید با اصلاح شیوه‌های مصرف،احساس مسئولیت جمعی در برابر منابع محدود آب در جامعه نهادینه شود.
با توجه به پیش‌بینی‌های هواشناسی، پاییز امسال یکی از خشک‌ترین فصول چند دهه اخیر خواهد بود و احتمال جبران کم‌بارشی‌ها در زمستان نیز چندان بالا نیست. در چنین شرایطی، تداوم مصرف بی‌رویه، آینده‌ای نگران‌کننده برای کشاورزی، سلامت و اقتصاد کشور رقم خواهد زد.
آغاز سال تنش آبی ایران؟
به نظر می‌رسد ایران در آستانه ششمین سال خشکسالی متوالی قرار دارد. کاهش بی‌سابقه بارش‌ها، افت ذخایر سدها و فرسودگی شبکه‌های آبرسانی، تصویری نگران‌کننده از آینده منابع آبی کشور ترسیم کرده است.
اما در کنار همه این چالش‌ها،فرصتی نیز برای اصلاح رفتار مصرفی و تقویت تاب‌آوری ملی وجود دارد. اگر شهروندان، نهادهای دولتی و بخش خصوصی همسو و هماهنگ عمل کنند، می‌توان از این بحران عبور کرد.
به‌نظر می‌رسد سال ۱۴۰۴ برای ایران، سالی سرنوشت‌ساز در مدیریت منابع آبی باشد؛ سالی که می‌تواند آغاز دوران جدیدی از مصرف خردمندانه و توسعه پایدار در کشور باشد یا آغازی بر دوره‌ای ازتنش آبی فراگیر.
بحران خاموش در سدها
کاهش شدید ذخایر آبی در مخازن سدهای کشور، زنگ خطر تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت را به صدا درآورده است. بر اساس تازه‌ترین داده‌ها، تنها ۳۴ درصد ظرفیت سدهای کشور پر است و در تهران، چهار سد از پنج سد اصلی تأمین‌کننده آب، کمتر از ۲۰ درصد پرشدگی دارند.
کارشناسان هشدار می‌دهند که در صورت تداوم روند بی‌بارشی، کشور در ماه‌های آینده با تنش آبی بی‌سابقه‌ای روبه‌رو خواهد شد.با وجود کاهش ورودی، خروجی آب از سدها نیز به دلیل سیاست‌های کنترل مصرف، ۲۹ درصد کمتر شده است. اما این مدیریت نتوانسته جلوی افت ذخایر را بگیرد.
تهران؛ پایتخت تشنه در میان سدهای نیمه‌خالی
از میان پنج سد اصلی تأمین‌کننده آب شرب و کشاورزی تهران، چهار سد به وضعیت بحرانی رسیده‌اند. بر اساس آخرین آمار، سد امیرکبیر با تنها ۱۱ درصد پرشدگی و ذخیره ۱۹ میلیون متر مکعب، نسبت به سال قبل ۸۰ درصد کاهش را تجربه کرده است. سد لار نیز با ۲ درصد پرشدگی و موجودی ۱۷ میلیون متر مکعب، شرایطی کم‌سابقه دارد و نسبت به پارسال ۴۷ درصد افت کرده است. در سد طالقان، میزان پرشدگی به ۳۸ درصد رسیده، اما موجودی آن ۱۶۰ میلیون متر مکعب است که نشان از کاهش ۳۶ درصدی دارد. دو سد لتیان و ماملو نیز با مجموع ذخیره ۳۰ میلیون متر مکعب و تنها ۹ درصد پرشدگی، نسبت به سال آبی گذشته ۵۷ درصد کاهش را ثبت کرده‌اند.
این ارقام در حالی منتشر می‌شود که تهران با جمعیتی بیش از ۹ میلیون نفر، روزانه به طور میانگین ۳ میلیون متر مکعب آب شرب نیاز دارد؛ منابعی که اکنون زیر فشار بی‌بارشی و افت ذخایر سدها قرار گرفته‌اند.
۲۱ استان با ریزش صفر میلی‌متر
از ابتدای مهرماه تا ۲۵ مهر، ارتفاع کل ریزش‌های جوی کشور تنها ۱.۹ میلی‌متر بوده است؛ رقمی که در مقایسه با میانگین درازمدت (۵۶ میلی‌متر) و حتی سال گذشته (۳.۹ میلی‌متر) افت شدید ۶۶ درصدی را نشان می‌دهد.در ۲۱ استان کشور از جمله تهران، فارس، اصفهان، کرمان، خراسان رضوی، مرکزی، همدان، کرمانشاه، خوزستان، سیستان و بلوچستان و لرستان هیچ بارشی ثبت نشده است. این وضعیت در ابتدای سال آبی جدید، به‌روشنی از پاییزی بی‌باران و زمستانی دشوار خبر می‌دهد.
اگر این روند ادامه یابد، ذخایر سدها و منابع زیرزمینی قادر به تأمین نیازهای شرب، کشاورزی و صنعتی نخواهند بود. ایران با اقلیم عمدتاً خشک و نیمه‌خشک، همواره در معرض خطر کم‌آبی بوده است؛ اما آنچه بحران کنونی را تشدید کرده، ترکیب کاهش بارش‌ها، افزایش دما و مدیریت ناپایدار منابع است.
افزایش تبخیر سطحی به دلیل گرمایش هوا، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و اتکای بیش از حد به سدها، تعادل منابع آبی کشور را برهم زده است.
بر اساس داده‌های وزارت نیرو، افت سطح آب‌های زیرزمینی در ۴۰۰ دشت کشور ادامه دارد و بسیاری از چاه‌ها در مناطق مرکزی ایران خشک شده‌اند. کارشناسان هشدار می‌دهند که تکیه صرف بر سدسازی و انتقال آب بدون مدیریت مصرف، راه به جایی نخواهد برد و تنها بحران را به مناطق جدید منتقل می‌کند.
هشداری برای تولید ملی
کمبود آب، نه‌تنها تهدیدی برای شرب شهری، بلکه خطری جدی برای بخش‌های کشاورزی و صنعتی کشور است. چرا که بیش از ۸۰ درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، اما سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی کمتر از ۱۰ درصد است.
کارشناسان معتقدند بازدهی پایین آبیاری و کشت محصولات پرمصرف مانند برنج و هندوانه در مناطق خشک، تراز آبی کشور را منفی‌تر کرده است.
در بخش صنعت نیز، کاهش سهم تخصیص آب در شهرک‌های صنعتی در حال بررسی است. این امر می‌تواند بر تولید برخی واحدهای وابسته به آب مانند صنایع غذایی، فولاد و پتروشیمی اثرگذار باشد.
