خبرگزاری مهر؛ گروه فرهنگ و ادب – زینب رازدشت: تولید کتاب صوتی، فرآیندی است که صرفاً در تبدیل متن به صوت خلاصه نمی‌شود، بلکه لازمه شکل‌گیری استاندارد و ماندگار آن، استقرار یک ساختار نظارتی و اعطای مجوز است. این چارچوب قانونی نه تنها ضامن حفظ حقوق پدیدآورندگان و ناشران است، بلکه با الزام به رعایت شاخص‌های کیفی در تولید، گویندگی و پخش، مهم‌ترین عامل در تضمین کیفیت بالای محصول نهایی و جلب اعتماد مخاطب محسوب می‌شود. در این خصوص گفت‌وگویی با بهمن وخشور مدیر کتاب صوتی انتشارات آوای چیروک انجام داده ایم.
چرا انتشار کتاب صوتی در ایران هنوز پرهزینه و زمان‌بر است، حتی وقتی پلتفرم‌ها به سرعت در حال رشد هستند؟
به نظرم هزینه تولید کتاب صوتی چندان زیاد نیست. اگر دستمزد گوینده را کنار بگذاریم، تولید تنها شامل هزینه‌هایی مثل استودیو، صدابرداری، ویرایش و موارد مشابه است که در مقایسه با هزینه چاپ کتاب، معقول به نظر می‌رسد. البته اگر برای تولید کتاب صوتی، سلبریتی‌ها را به کار بگیرند، طبیعتاً هزینه دستمزد آن‌ها بالا می‌رود و باعث افزایش کل هزینه تولید می‌شود. اما گوینده‌های حرفه‌ای که به‌عنوان شغل اصلی‌شان در این زمینه فعالیت می‌کنند و لزوماً سلبریتی نیستند اما صدای خوبی دارند، دستمزدی کاملاً منطقی دریافت می‌کنند.
کیفیت صدا و گویندگی در ایران تا چه حد به استاندارد جهانی نزدیک است؟
از نظر کیفیت تولید، سطح فعلی در کشور ما بسیار به استانداردهای جهانی نزدیک شده و حتی در بعضی موارد جلوتر از آن‌ها است. خودم گاهی کتاب‌های صوتی خارجی را صرفاً برای ارزیابی کیفیت گوش می‌کنم. در بسیاری از موارد می‌بینم تنها یک گوینده با صدایی معمولی مشغول خواندن است، حتی اگر فرد مشهوری باشد. اما در مقابل، در اینجا گوینده‌ها به حدی حرفه‌ای عمل می‌کنند که صداسازی برای شخصیت‌ها انجام می‌دهند، فضاسازی کرده و به داستان عمق می‌دهند. این موارد به طور کلی کیفیت کتاب صوتی را بالا برده و حتی باعث برتری آن نسبت به نمونه‌های خارجی شده است.
برخی کاربران از ضعف تدوین و افکت‌های صوتی گلایه دارند؛ نگاه شما چیست؟
کاملاً قابل درک است که برخی مخاطبان نسبت به شرایط فعلی اعتراض داشته باشند. متأسفانه دنیای دیجیتال در برخی موارد تأثیرات مخربی بر حوزه‌های مختلف گذاشته است. به همان شکلی که در عکاسی یا تولید تصاویر شاهد بودیم، افراد بدون داشتن دانش یا مهارت کافی، صرفاً به دلیل سهولت ابزارهای دیجیتال به این حوزه‌ها وارد شده و اغلب کیفیت را تحت تأثیر قرار داده‌اند، در زمینه تولید کتاب‌های صوتی نیز چنین وضعیتی پیش آمده است.
امروزه با وجود فناوری‌هایی مثل هوش مصنوعی، برخی افراد با یک میکروفون ساده و بدون دانش تخصصی می‌توانند کیفیت صدای خود را تا حدی ارتقا دهند و وارد عرصه تولید محتوا شوند. این مسئله منجر به کاهش استانداردها و آسیب به بازار شده است. بسیاری از افرادی که تولید کتاب‌های صوتی را انجام می‌دهند، نه تنها از علم و دانش لازم برخوردار نیستند، بلکه مواردی مثل انتخاب افکت‌های مناسب، هماهنگی صداها، یا استفاده صحیح از موسیقی را نیز نادیده می‌گیرند.
یکی از مشکلات عمده‌ای که به وضوح دیده می‌شود، انتخاب نادرست یا بی‌کیفیت موسیقی متن است که هیچ ارتباطی با محتوای اثر ندارد و کاملاً تصادفی و بدون دقت انتخاب می‌شود. این موارد تأثیر شدیدی بر کیفیت کلی تولید گذاشته و باعث نارضایتی مخاطبان شده است. متأسفانه، این وضعیت مدت‌هاست که وجود داشته و همچنان ادامه دارد.
در انتخاب کتاب‌ها، معیار شما بیشتر پرفروش بودن اثر است یا ارزش محتوایی و فرهنگی آن؟
اولویت اصلی ما بحث فرهنگی و ارتقای محتوای کتاب‌هاست. تاکنون نزدیک به ۳۰۰ عنوان کتاب را به نسخه صوتی تبدیل کرده‌ایم. برخی از این آثار با استقبال خوبی روبرو شده‌اند، اما بعضی دیگر، هرچند محتوای باکیفیتی دارند، به‌دلیل کمتر شناخته‌شدن یا عدم علاقه مخاطبان آن‌چنان مورد توجه قرار نگرفته‌اند. البته این طبیعی است که در برخی موارد چنین اتفاقی بیفتد.
هدف ما در درجه اول ارائه محتوای ارزشمند و غنی است. البته، می‌دانیم که برای ادامه این مسیر باید به جنبه درآمدزایی نیز توجه کنیم تا بتوانیم این چرخه را به شکل پایدار نگه داریم، اما تمرکز اصلی ما همچنان بر کیفیت محتواست. تولید و فروش کتاب‌های صوتی برای ما نوعی دلگرمی است، اما محتوا و ارزش فرهنگی آن چیزی است که بیشترین اهمیت را دارد.امسال، سال پرکاری داشتیم. پیش‌بینی‌مان این است که تا پایان سال ۴۰ عنوان کتاب صوتی به دیگر کتاب‌هایمان اضافه کنیم.
گویندگی سلبریتی‌ها یا چهره‌های شناخته شده، چه تاثیری بر فروش و کیفیت اثر دارد؟
یکی از مشکلاتی که همیشه با آن مواجه می‌شوم، ورود سلبریتی‌ها و بازیگران سینما به حوزه گویندگی کتاب‌های صوتی است. این افراد فقط به دلیل چهره شناخته‌شده‌شان وارد این کار می‌شوند، اما متأسفانه در این حوزه آسیب‌های جدی وارد کرده‌اند. ما هم این تجربه را داشته‌ایم.
یادم می‌آید که ناشری تصمیم گرفت یکی از کتاب‌ها را که نمی‌خواهم نامی از آن بیاورم، به دو چهره بسیار معروف سینمایی آقا و خانم برای گویندگی بسپارد. ناشر فکر می‌کرد به‌خاطر شهرت آن‌ها، فروش کتاب بالا خواهد بود، اما نه‌تنها فروش بسیار پایینی داشت، بلکه حتی بعد از سه چهار سال هزینه‌های تولیدش هم جبران نشد.
بسیاری از مخاطبان به من گفته‌اند که صرفاً به خاطر چهره بودن و شهرت این افراد، کتاب آن‌ها را خریده‌اند. با این حال، برخی بعد از ۱۰ دقیقه گوش دادن اظهار کرده‌اند که ادامه دادن ممکن نبوده، زیرا کیفیت خوانش با انتظارشان فاصله زیادی داشته است.
گویندگی کتاب صوتی مهارت‌های خاص خودش را می‌طلبد؛ مثل حفظ ریتم و مسیر داستان و رساندن حس واقعی متن به شنونده. در این کار داشتن صدای خوب اصلاً ملاک نیست و مهم‌ترین چیز توانایی ارائه درست متن است. به نظر من، چیزی به‌عنوان صدای خوب یا بد نداریم.
مثلاً کسی که ممکن است جلوی دوربین یا در سینما عملکرد خوبی داشته باشد، ضرورتاً گوینده خوبی برای کتاب صوتی نخواهد بود؛ زیرا در این حوزه تنها ابزار، صداست. نه تصویر، نه حرکت، هیچ چیز دیگری وجود ندارد و وظیفه گوینده این است که تمام احساسات کتاب را فقط از طریق صدا منتقل کند. بسیاری از این افراد چنین آموزش‌هایی ندیده‌اند و برای این کار پرورش نیافته‌اند؛ بنابراین نتیجه مطلوبی حاصل نمی‌شود. البته در میان سلبریتی‌ها استثناهایی وجود دارد. برای مثال، یکی دو نفر از آن‌ها که خود من نیز کارشان را دوست دارم، چون پیش‌زمینه تئاتری دارند و روی صدای خود به‌خوبی کار کرده‌اند، عملکرد قابل قبولی داشته‌اند. اتفاقاً این افراد هم کیفیت آثارشان بالا بوده و هم تأثیر مثبتی بر فروش داشته‌اند. اما این موضوع درباره همه صادق نیست.
بازار کتاب صوتی ایران در مقایسه با جهان چه وضعیتی دارد؟ آیا رشد مخاطب واقعی است یا بیشتر تبلیغاتی؟
در مورد تبلیغات فروش در سطح جهانی نمی‌توانم اظهار نظری کنم چون اطلاعاتی از آنجا ندارم و نمی‌دانم آن‌ها چگونه فروش خود را پیش می‌برند. اما اگر بخواهیم درباره رشد مخاطبان تبلیغاتی حرف بزنیم، نمی‌توان گفت که این رشد وجود ندارد. دلیلش این است که مخاطب به‌طور طبیعی خودش رشد کرده و تا حدی فرهنگ کتاب‌خوانی تغییر کرده است. شاید به دلیل رواج کتاب‌های صوتی آماری مشخص در این بخش مشاهده شود، هرچند ممکن است آمار کتاب‌های کاغذی در همان سطح قبلی باقی مانده یا حتی کمتر شده باشد.
با این وجود، بسیاری از افراد که پیش‌تر علاقه‌ای به مطالعه نداشتند، اکنون به لطف فرمت صوتی به سمت محتواهای کتابی جذب شده‌اند. افرادی که شاید حتی در طول زندگی‌شان یک کتاب هم نخوانده باشند، اکنون به لطف امکان گوش دادن هنگام کار، پیاده‌روی، ورزش یا رانندگی، شروع به استفاده از این محتواها کرده‌اند. بنابراین، هرچند تبلیغات قطعاً در این مسئله تأثیرگذار است، اما نقش اصلی را به نظر من خود مخاطبان ایفا می‌کنند که علاقه‌مند به شنیدن شده‌اند.
مخاطبان بیشتر به نام پلتفرم وفادارند یا به گوینده و کیفیت اجرا؟
به نظر نمی‌رسد که خود پلتفرم تأثیر چندانی داشته باشد. وقتی یک مخاطب تصمیم می‌گیرد کتابی را تهیه کند، گوینده و کیفیت تولید از اهمیت بالایی برخوردارند.
بر اساس آماری که از مخاطبان دریافت کرده‌ایم و بازخوردهایی که از آن‌ها می‌خوانیم، مشخص شده که افراد بیشتر به کیفیت کار و گوینده توجه می‌کنند تا نام پلتفرم یا ناشر. برای مثال، اگر کسی کاری را با صدای یک گوینده خاص گوش دهد و کیفیت تولید نیز استاندارد و مناسب بوده باشد، معمولاً برای دفعات بعدی مستقیماً نام آن گوینده را جست‌وجو می‌کند.
کمتر پیش می‌آید که دنبال نام ناشر یا پلتفرم بگردند یا اینکه جدیدترین محصولات یک ناشر را بررسی کنند. این موضوع حتی در مواردی که کتاب‌هایی جدید منتشر می‌شوند هم دیده شده است. اگر در توضیحات ذکر نشود که گوینده چه کسی است و فقط نام او روی کاور باشد، یافتن کتاب از طریق جست‌وجوی ساده برای مخاطبان دشوار خواهد بود، چراکه با متن قابل جست‌وجو مواجه نیستند. به همین دلیل، مخاطب اغلب نام گوینده را جست‌وجو می‌کند و نه جزئیات دیگر. در نتیجه، می‌توان گفت که گوینده و کیفیت تولید در اولویت هستند و نقش اصلی در جذب مخاطب دارند، نه صرفاً ناشر یا نوع پلتفرم.
چه نوع کتاب‌هایی بیشتر شنیده می‌شوند: آثار داستانی، انگیزشی، تاریخی یا کودک و نوجوان؟
آماری که در دسترس ماست و با توجه به کتاب‌هایی که خودمان تولید کرده‌ایم و همچنین با صحبت‌هایی که با ناشران دیگر داشته‌ایم، نشان می‌دهد که گاهی اوقات داستان کوتاه نسبت به رمان طرفداران بیشتری دارد. ژانرهای پلیسی-جنایی نیز از محبوبیت زیادی برخوردار هستند. همچنین در حوزه کودک و نوجوان هم وضعیت نسبتاً بهبود پیدا کرده است. به نظر می‌رسد خانواده‌ها به یک درک فکری رسیده‌اند که برای فرزندانشان بیشتر تلاش کنند، مثلاً کتاب‌های صوتی را برایشان فراهم کنند تا گوش دهند. اگر به یاد داشته باشید، قدیم‌ترها نوار قصه‌ها بود که گوش می‌دادیم، اما مدتی این بخش کمرنگ شد و حالا دوباره توجه‌ها به آن جلب شده است. در کل، وضعیت کتاب‌های کودک و نوجوان نسبت به گذشته بهتر شده است.
چقدر امید دارید کتاب صوتی بتواند بخشی از بحران مطالعه در کشور را جبران کند؟
بله، خیلی پیشرفت کرده است. قبلاً افراد زیادی بودند که اصلاً کتاب نمی‌خواندند، اما حالا به لطف کتاب‌های صوتی دارم می‌بینم که حتی گوش می‌کنند. بسیاری از مادران هم که فرصت مطالعه نداشتند یا دغدغه‌ای برای کتاب خواندن نداشتند، اکنون از این امکان استفاده می‌کنند و کتاب‌ها را می‌شنوند. این مسئله واقعاً عالی است.
به نظر شما چه تغییرات یا حمایت‌های فرهنگی لازم است تا تولید کتاب صوتی در ایران پایدارتر شود؟
نزدیک به ۲۴ سال است که در این عرصه فعالیت می‌کنم و تا ۱۲ سال پیش فعالیت مان در قالب سی دی بود. حمایتی که وجود ندارد، ما هیچ‌گونه حمایتی دریافت نکرده ایم. مثلاً در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم بحث‌هایی همچون ارائه مجوز به کتاب‌های صوتی مطرح بود. بخش کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی معتقد بود که این کار باید از طرف آن‌ها انجام شود اما بخش موسیقی وزارتخانه با این موضوع مخالفت می‌کرد و می‌گفت این موضوع به آن‌ها مربوط است. به هر حال در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یک سری مشکلات و سردرگمی وجود دارد که مشخص نیست نهایتاً چه شود. همین مسائل باعث شده که هیچ حمایت مشخصی از تولیدکنندگان کتاب‌های صوتی نباشد.
ما کار را با دغدغه شخصی شروع کردیم و با سرمایه‌گذاری مالی از جیب خودمان جلو رفتیم. حالا اینکه هزینه‌ها چه زمانی برمی‌گردد یا اصلاً برمی‌گردد یا نه، خدا می‌داند. اما واقعیت این است که برای ادامه دادن و تأثیرگذاری واقعی، نیاز به حمایت است.
همان‌طور که ناشران نسخه‌های کاغذی یک سری حمایت‌ها مثل تخصیص کاغذ دریافت می‌کنند؛ هرچند من اطلاعات کاملی درباره نحوه آن ندارم، باید مشابه آن در حوزه کتاب‌های صوتی هم اتفاق بیفتد. اگر حمایت انجام شود و نظم و ساماندهی ایجاد شود، علاوه بر بالا بردن کیفیت، نظارت بیشتری هم روی تولیدات شکل می‌گیرد. هم اکنون هر کسی می‌تواند کتاب صوتی تولید و منتشر کند، اما اگر نظارت وجود داشته باشد، کیفیت تولیدات بالاتر می‌رود.
همچنین نیاز به یک ساختار قانونی است که تولیدکنندگان برای چاپ و توزیع کتاب صوتی نیازمند گرفتن مجوز مشخص باشند، درست همانند ناشران کاغذی. حتی پلتفرم‌ها هم که مسئولیت توزیع دارند باید نظارت‌شده باشند تا کیفیت محصولات تضمین شود.
به نظر من شاید بخشی در معاونت فرهنگی وزارت ارشاد یا جایی مشابه لازم باشد که مخصوص رسیدگی به کتاب‌های صوتی تشکیل شود. الان بخش دیجیتال وزارت ارشاد وجود دارد ولی صرفاً محدود به موارد قدیمی مثل صدور مجوز سی‌دی‌ها می‌شد و عملاً کاری برای کتاب‌های صوتی نمی‌کند.
بنابراین نیاز است یک بخش مجزا برای این موضوع اختصاص دهند؛ بخشی که تولیدکنندگان کتاب صوتی را سازماندهی کند، برای شان مجوز صادر کند و بر کیفیت تولیدات نظارت داشته باشد. همان‌طوری که بر نسخه‌های کاغذی نظارت صورت می‌گیرد، اینجا هم باید چنین نظارتی اعمال شود. چون هدف ما افزایش سرانه مطالعه در جامعه است و کیفیت پایین تولیدات نتیجه عکس دارد.
اگر کسی کتاب صوتی بی‌کیفیتی گوش دهد، احتمالاً نسبت به بقیه آثار صوتی هم بدبین می‌شود و دیگر انگیزه‌ای برای گوش دادن به کتاب‌های صوتی ندارد. بنابراین توجه به کیفیت بسیار مهم است تا مردم جذب شوند و تأثیر مثبت ایجاد شود.
برخی معتقدند کتاب صوتی باعث سطحی شدن مطالعه می‌شود؛ شما چه پاسخی به این انتقاد دارید؟
با این نظر مخالف هستم، زیرا تبدیل یک کتاب به کتاب صوتی نه‌تنها باعث سطحی شدن محتوا نمی‌شود، بلکه اگر این فرآیند با رعایت استانداردها انجام گیرد، می‌تواند ارزشی فراتر به آن کتاب ببخشد. انتخاب صحیح گوینده، داشتن مهارت لازم برای خوانش درست اثر، استفاده مناسب از افکت‌ها، موسیقی و رعایت کیفیت فنی و محتوایی همگی اهمیت زیادی دارند. هنگامی‌که این نکات به درستی اجرا شوند، فضایی ایجاد می‌شود که نه‌تنها محتوای کتاب را عمیق‌تر منتقل می‌کند، بلکه فهم مخاطب را نیز تسهیل می‌کند. در حقیقت، اضافه شدن عناصر صوتی و تصویری نظیر لحن گوینده یا موسیقی می‌تواند به افزایش درک مخاطب نسبت به موضوع کمک کند و این فرآیند نه تنها سطحی نیست، بلکه تجربه‌ای کامل‌تر و جذاب‌تر برای شنونده فراهم می‌آورد.
آیا برنامه‌ای برای توسعه محتوای صوتی اختصاصی، مانند سریال صوتی یا روایت‌های چندصدایی، دارید؟
ما همین حالا هم چنین مدلی را دنبال می‌کنیم. مجموعه‌ای از قصه‌های کودک و نوجوان را آغاز کرده‌ایم و در حال تولید آن هستیم. تاکنون نزدیک به ۷۰ عنوان منتشر شده است. این داستان‌ها دارای راوی خاص خود هستند و همچنین تعدادی گوینده در نقش شخصیت‌ها صحبت می‌کنند، به صورتی که به شکل نمایشی تولید می‌شوند. علاوه بر این، ما در حال تولید نمایش‌های رادیویی هم هستیم که البته بحث آن‌ها جداست. اما در قالب کتاب صوتی و قصه‌های کودکانه، این روند چندصدایی استفاده می‌شود که کمک خیلی زیادی به ایجاد فضاسازی مناسب و درک بهتر داستان‌ها می‌کند.
