همشهری آنلاین، فاطمه عباسی: دورانی که تهران را از یک روستای کوچک به پایتختی پرماجرا تبدیل کرد. این روح، در آجرهای سرخ عمارت مسعودیه، در انعکاس هزارتکه آینه‌های کاخ گلستان و در آبی فیروزه‌ای کاشیکاری خانه‌های تاریخی، جا خوش کرده است. امروز، درست در سالروز پایان رسمی حکمرانی سلسله قاجار که این بناها را به پا کرد، بهترین بهانه است تا فارغ از هر قضاوتی درباره کارنامه آنها، در خیابان‌های پایتخت قدم بزنیم و این یادگارها را دوباره ببینیم. اینها فقط آجر و سنگ نیستند؛ شناسنامه مصور تهران‌اند. داستانی از یک‌گذار تاریخی پرکشمکش که امروز بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت ماست و در همهمه زندگی مدرن، هنوز صبورانه تاریخ را برایمان روایت می‌کنند. در این گزارش، سفری کوتاه به تعدادی از این نشانی‌های ماندگار خواهیم داشت.
کاخ‌ها و مجموعه‌های حکومتی
بناهای حکومتی قاجار، آینه‌ای از معماری و سیاست آن دوران هستند؛ جایی که سنت ایرانی با الگوهای فرنگی درهم آمیخت. کاخ گلستان، قلب تپنده این دوره و میراث جهانی یونسکو با تالارهای آینه و ایوان‌های باشکوهش، مرکز اصلی تاج‌گذاری و تصمیم‌گیری‌های مهم بود. در شمال تهران، ییلاقات شمیران میزبان اقامتگاه‌های تابستانی شاهان بود. مجموعه نیاوران با بناهایی چون کاخ صاحبقرانیه، فضایی متفاوت از امور رسمی و متمرکز بر زندگی شخصی و تفریحات ناصرالدین شاه را به نمایش می‌گذاشت.
معماری این کاخ‌ها، به‌ویژه در بناهایی چون کاخ عشرت‌آباد، نشان‌دهنده علاقه شاهان قاجار به تلفیق سبک‌های معماری و ساخت فضاهایی با کاربری‌های جدید بود. این مجموعه‌ها امروز اسناد مهمی از نحوه حکمرانی و سبک زندگی دربار در آن دوره تاریخی به شمار می‌روند و بخش مهمی از هویت تهران را تشکیل می‌دهند.
خانه‌ها و عمارت‌های تاریخی
فراتر از کاخ‌های سلطنتی، خانه‌های رجال و اشراف قاجار، گنجینه‌هایی از هنر و معماری آن عصر را در خود جای داده‌اند. این عمارت‌ها که با حیاط مرکزی و تزئینات داخلی پرکار شناخته می‌شوند، سبک زندگی طبقه حاکم را بازتاب می‌دهند. عمارت مسعودیه، ساخته ظل‌السلطان، نمونه‌ای برجسته است که علاوه بر شکوه اشرافی، با تبدیل شدن به نخستین وزارت معارف، نقش مهمی در تاریخ فرهنگی ایران ایفا کرده است.
خانه‌هایی چون عمارت مؤیدالملک و خانه امام جمعه نیز با گچبری‌ها و آینه‌کاری‌های خیره‌کننده، اوج هنر تزئینی قاجار را به نمایش می‌گذارند. در این میان، خانه مقدم داستانی منحصربه‌فرد دارد؛ خانه‌ای قاجاری که با ذوق و دانش پروفسور مقدم به موزه‌ای از قطعات تاریخی و هنری تبدیل شد و نمونه‌ای بی‌نظیر از عشق به حفظ میراث فرهنگی است.
بناهای عمومی و شهری
دوره قاجار سرآغاز ساخت بناهایی با کاربری عمومی بود که چهره تهران را برای همیشه تغییر داد و آن را به یک پایتخت مدرن نزدیک‌تر کرد. مهم‌ترین این بناها مدرسه دارالفنون، یادگار امیرکبیر، بود که به‌عنوان نخستین نهاد آموزش عالی مدرن، سنگ بنای تحولات علمی و اجتماعی ایران شد. در کنار آن، شمس‌العماره به‌عنوان نخستین بنای بلندمرتبه تهران، نماد تمایل ناصرالدین شاه برای الگوبرداری از معماری غرب و تماشای پایتخت از فراز بود.
ساختارهای شهری دیگری چون بازار تهران نیز در این دوره توسعه یافت و تیمچه‌های مهمی در آن ساخته شد. حتی بناهای متأخری چون سر در باغ ملی، با اینکه در پایان دوره قاجار ساخته شد، همچنان با زبان هنری و کاشیکاری آن دوران، تاریخ تحولات سیاسی را روایت می‌کند.
