به گزارش خبرنگار مهر، حجت‌الاسلام ابوالفضل ساجدی صبح چهارشنبه در نشست معنویت پژوهشی گروه ادیان با همکاری «کلام و فلسفه دین» که در مؤسسه امام خمینی (ره) برگزار شد، اظهار کرد: در بررسی مفهوم معنویت، می‌توان از معنایی عام سخن گفت که با اکثر گرایش‌ها قابل تطبیق باشد. بر این اساس، معنویت عبارت است از پیوند باطن انسان با سطحی از باطن جهان؛ پیوندی که با توجه به گستره معنای آن، می‌تواند شامل تمامی ادیان الهی و حتی غالب دیدگاه‌های غیر دینی نیز شود.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) افزود: در ادیان الهی، مقصود از معنویت، پیوند باطن انسان با عمیق‌ترین ساحت باطن جهان، یعنی خدای واحد شخص‌وار است؛ خدایی که وجود مشخص و یگانه دارد. از این منظر، اگر معنویت را رابطه انسان با باطن جهان بدانیم، مصداق اتمّ باطن جهان، خداوند واحد است.
حجت‌الاسلام ساجدی درباره رابطه معنویت و اختیار نیز بیان کرد: معنویت نوعی پیوند میان درون انسان با باطن هستی است که می‌تواند اختیاری یا غیر اختیاری باشد. منشأ پیوند غیر اختیاری عوامل درونی همچون فطرت الهی است که نشان می‌دهد انسان به طور طبیعی ارتباطی غیر اختیاری با خداوند می‌تواند داشته باشد. البته این پیوند می‌تواند در ظهور و بروز خود دچار شدت و ضعف شود.
به گفته وی، پیوند اختیاری معنوی جنبه‌ای عام دارد و همه انسان‌ها در آن شریک‌اند، اما پیوند غیر اختیاری خاص نیز وجود دارد که خداوند آن را ایجاد می‌کند چنانکه پیامبر (ص) در روایتی به ان اشاره دارد و می‌فرماید: إِنَّ لِرَبِّکُمْ فِی أَیَّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحَاتٍ أَلاَ فَتَعَرَّضُوا لَهَا.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) تصریح کرد: میان مفهوم معنویت، کمال و قرب، رابطه‌ای عمیق وجود دارد. قرب الهی نیز دارای ابعاد گوناگون است؛ از جمله قرب تکوینی، اعتباری و تشریفاتی. قرب تکوینی به لحاظ زمانی، مکانی و وجودی قابل تقسیم است. همه انسان‌ها به اقتضای آفرینش خود از قرب وجودی غیرارادی برخوردارند. از این جهت، همگی استعداد رشد و تعالی دارند.
وی در ادامه افزود: قرب معنوی و شهودی نسبت به خداوند از نوع قرب حضوری است که با معرفت حضوری پیوند دارد. افزایش قرب موجب تعمیق شهود و درک وابستگی وجودی انسان به خداوند می‌شود و این شناخت حضوری منشأ برکات فراوان معنوی است.
حجت‌الاسلام ساجدی با اشاره به معنای عرفان گفت: عرفان در لغت به معنای شناخت است و در کاربرد اصطلاحی، بر شناخت شهودیی خدا دلالت دارد. به گفته ابو علی سینا عابد کسی است که عبادت می‌کند، اما عارف آن است که دل به خدا می‌سپارد و در پی شناخت باطنی از حقیقت است و گاهی هر دو در یک نفر جمع می‌شوند
وی با استناد به دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی ادامه داد: عرفان بر دو رکن استوار است؛ بیان توحید و بیان موحّد، و انسان کامل همان موحدی است که به مقام وحدت شهود رسیده و وجود واحد الهی را همیشه با خود همراه می بیند.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) درباره اقسام عرفان اظهار داشت: دو معنا برای عرفان قابل بیان است؛ نخست، شناخت شهودی خداوند و دوم، دانشی که این شناخت را از دو منظر نظری و عملی بررسی می‌کند.
حجت‌الاسلام ساجدی عنوان کرد: عرفان نظری همچون فلسفه، دانشی است که موضوع و مبانی خاص دارد و از طریق عقل سامان می‌یابد، اما موضوع مطالعه و بررسی آن یافته‌های شهودی است. روش عرفان نظری عقل و استدلال است و عرفان عملی نیز مسیر و روش سیر و سلوک تا رسیدن به مقام فنا را بیان می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: بنابر معنای اول برای عرفان، نسبت عرفان و معنویت، نسبت تساوی است؛ عرفان همان معنویت است که در صدد درک حضوری خداوند در مراتب مختلف است. بنابراین عرفان و معنویت دو روی یک سکه اند؛ با این تفاوت که معنویت بیشتر بر پیوند قلبی و شهودی تأکید دارد و عرفان بر معرفت حضوری و شهودی. البته هر دو نیز ذومراتبند. در برخی کاربردها نیز عرفان به شهود برتر اشاره دارد و معنویت سطوح پایین را هم در برمیگیرد.
حجت‌الاسلام ساجدی افزود: درجه‌ای از عرفان و معنویت مقدم بر دین است و شواهد گوناگونی این تقدم را نشان می‌دهد و این مرتبه از معنویت وابسته به دین نیست و درک آن نیازمند مسلمان بودن یا پیروی از آئین خاصی نیست.
وی تأکید کرد: تجارب عرفانی و معنوی به ادیان توحیدی منحصر نیست، بلکه در آئین‌های شرقی و بودایی و حتی ادیان ابتدایی نیز شواهدی از تجربه‌های عرفانی دیده می‌شود؛ دلیل این امر، فطرت و روان مشترک انسان‌هاست و از این‌رو اشتراک در مضامین عرفانی به معنای اقتباس از یکدیگر نیست، بلکه ناشی از مشترکات فطری بشر است.
به گفته حجت‌الاسلام ساجدی، خداوند عقل و فطرت را پیش از دین در وجود انسان نهاده است؛ عقل و فطرت هر دو دارای جنبه ادراکی‌اند و به همین سبب گفت‌وگوی میان ادیان بر محور همین مشترکات امکان‌پذیر است. البته فطرت جنبه احساسی هم دارد.
وی ادامه داد: اگر عقل حجت نباشد، نمی‌توان به دین تمسک جست. از این رو، حجیت روش عقلی و شهودی وابسته به دین نیست.
وی اضافه کرد: برخی شباهت‌های عرفان اسلامی با عرفان‌های غیر اسلامی یا عرفان بودا و.. دلیل بر اقتباس عرفان اسلامی از آنها نیست، بلکه ناشی از اشتراکات فطری انسان‌ها در گرایش به عرفان و تفکرات عرفانی دارد و با توجه به انچه بیان شد می‌توان گفت، معنویتِ نازل پیش از دین تحقق دارد، اما معنویت عالی و متکامل در پرتو دین و وحی شکل می‌گیرد.
عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) گفت: باطن انسان و جهان هر یک دارای مراتب متعددی‌اند و پیوند میان این دو را می‌توان در چهار سطح تصور کرد: ظاهر انسان با ظاهر جهان، ظاهر انسان با باطن جهان، باطن انسان با ظاهر جهان، و باطن انسان با باطن جهان.
وی افزود: اغلب علوم تجربی و انسانی امروز بر رابطه ظاهر انسان با ظاهر جهان متمرکزند، در حالی که این بخش از دانش، بخش اندکی از حقیقت وجودی انسان و عالم را شامل می‌شود و نیازمند تعمیق در مراتب باطنی‌تر است. کاستی دانش بشر در سایر بخشها نیاز عرفان و معنویت به وحی را آشکار می‌سازد.
