همشهری آنلاین- مسعود لاهوت*: ویژگی بارز آنها یک جفت دندان پیش است که دائم در حال رشد است و اگر هر روز یک شی‌ء نیمه‌سخت را نجوند، این دندان‌ها تا جایی رشد می‌کنند که منجر به مرگ آنها می‌شود. تولید مثل بسیار و فعالیت اغلب شبانه نیز از دیگر ویژگی‌های این حیوانات دوست‌داشتنی است. آنها اما فواید بسیار مهمی در اکوسیستم‌های جنگلی، مراتع، زمین‌های کشاورزی و البته در هرم غذایی دارند. نقش جوندگان در هرم غذایی به قدری مهم است که بسیاری از دانشمندان نقش آنها را با نقش حشرات در پایداری و امتداد حیات مقایسه می‌کنند.
جوندگان تنها با یک عدم توازن کوچک در رابطه دوطرفه صید و صیادی که شرایط تغییر اقلیم هرروزه در حال دامن زدن به آن است، می‌توانند دچار انفجار جمعیت یا انقراض محلی شوند. هرچند سناریوی دوم برای آنها به‌دلیل سازگاری بسیار بالای آنها با شرایط محیطی دور از ذهن است، اما رخداد اول می‌تواند امنیت زیستی و امنیت غذایی هزاران نفر را به مخاطره بیندازد.
همه این ویژگی‌ها اما متناسب با نقش و جایگاه هر گونه در طبیعت می‌تواند پررنگ یا کم‌رنگ باشد، اما هیچ‌کدام از این توصیفات نمی‌توانند باعث قضاوت یا اطلاق یک ویژگی نادرست به آنها شود. چندی پیش در جمعی از متخصصان حیات وحش، یکی از افراد حاضر از واژه جوندگان موذی استفاده کرد که برای من دور از تصور و باورنکردنی بود. در شرایطی که حیات وحش کشور و گونه‌های ارزشمند آن به‌دلیل بی‌توجهی(می‌نویسم نظام توسعه، بخوانید نظام ضدتوسعه) در حال از دست دادن تمامی مؤلفه‌های زیست پایدار هستند. اطلاق هر صفتی به آنها برای قضاوت پیش از موعد، آن هم در یک جمع تخصصی آخرین میخ بر تابوت تنوع زیستی محسوب می‌شود و خطایی نابخشودنی است.
برخلاف تصور عمومی، در کشور گونه‌هایی از جوندگان داریم که هیچ اطلاعاتی از آنها در دست نیست؛ مطالعات بین‌المللی زیادی روی سنجاب ایرانی، سنجاب زمینی، اشکول و... انجام شده است ولی هنوز جونده‌هایی داریم که فقط اسم علمی‌شان را می‌دانیم وهیچ نمونه‌ای از آن در دست نیست.
جونده‌ها برای شناسایی دنیای جانوران بهترین گزینه‌ها هستند. دانشمندانی که در حوزه زیست‌شناسی تکاملی کار می‌کنند معمولا سراغ جوندگان می‌روند، چون این جانوران به‌دلیل نرخ بالای تولیدمثل (سالی دوبار) همه امکان‌های ژنی را در مدت زمان کوتاه‌تری نشان می‌دهند؛ امکان‌هایی مانند جهش‌ها و چالش‌های ژنتیک، گونه‌زایی، زیرگونه‌زایی و تغییرات تکاملی. چنین پژوهش‌هایی روی جانوران بزرگی مانند ببر، فیل یا زرافه نه‌تنها از نظر نمونه‌برداری بافت دشوار است بلکه بازه زمانی مشاهده تغییرات ژنتیک در آنها بسیار طولانی‌تر خواهد بود چرا که اینگونه‌ها در بهترین حالت سالی یک‌بار زادآوری دارند و به نسبت دیر به بلوغ می‌رسند. در نتیجه جوندگان برای توسعه علم ژنتیک بسیار موجودات مفیدی هستند.
فرصت‌های مطالعاتی روی جونده‌های کشور در شرایطی از دست می‌رود که نخستین قدم انقراض در آنها با تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها شروع شده است. هم‌اکنون سنجاب ایرانی و سنجاب زمینی در فهرست گونه‌های در معرض خطر کشور قرار دارند. یکی از دلایل اصلی تهدید آنها توسعه راه‌ها، بزرگراه‌ها و گسترش شهرنشینی است که موجب تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها می‌شود. این همان روندی است که حدود50 سال پیش برای گربه‌سانان اتفاق افتاد و حالا نخستین نشانه‌های آن در جمعیت جوندگان دیده می‌شود؛ یعنی نخستین قدم در ورطه انقراض.
*: کارشناس محیط زیست
