پدیده‌ای قابل تأمل در جامعه امروز ایران این است که در بسیاری از مناطق دور از مرکز، خصوصاً روستاها و شهرهای کوچک، حجاب سنتی همچنان غلبه دارد؛ حتی در شرایطی که نظارت‌های رسمی و حضور نهادهای انضباطی بسیار کمرنگ‌تر از شهرهای بزرگ است. در مقابل، در پایتخت و کلان‌شهرها که حضور نیروهای رسمی بیشتر است، نوعی رهاشدگی فرهنگی و تنش اجتماعی در باب حجاب دیده می‌شود.
به‌عنوان کسی که هم در تهران و هم در شهرستان زندگی می‌کنم، بارها از نزدیک مشاهده کرده‌ام که آنجا که آزادی بیشتر است، الزاماً بی‌حجابی بیشتر نیست. در بسیاری از شهرهای کوچک، مردم بی‌آنکه تحت فشار باشند، از روی باور، احترام یا سنت، حجاب را رعایت می‌کنند. حتی می‌توان گفت رابطه‌ای معکوس میان میزان کنترل رسمی و پایبندی اجتماعی وجود دارد.
شاید بتوان این پدیده را نشانه‌ای از بلوغ اجتماعی و دینی جامعه دانست. مردم، به‌ویژه در شهرستان‌ها، در حال بازسازی طبیعی نظم اجتماعی خویش‌اند؛ نظمی که نه از طریق الزام، بلکه از راه هنجار درونی و احترام به ارزش‌های تاریخی و دینی شکل می‌گیرد.
در تهران ـ حتی در مذهبی‌ترین محلات ـ پس از حوادث ۱۴۰۱ وضعیت حجاب متزلزل شد، اما به‌مرور، نشانه‌هایی از تعدیل و بازگشت طبیعی دیده می‌شود. جامعه اگر از فشار و مداخله تحمیلی انضباطی دور بماند، خود توان بازسازی دارد.
اتکا به وصیت نامه شهدا برای توجیه تحمیل و مداخله سخت در امر حجاب تنها سویه ظاهری تاکید آنان را در نظر می گیرد. وصیت‌نامه بسیاری از شهدا نشان می‌دهد که حجاب در منظومه فکری آنان جایگاهی والا دارد؛ اما حتی بسیاری از کسانی که به حجاب اعتقاد ندارند نیز شهیدان را عمیقاً دوست دارند و برایشان احترام قائل‌اند. بنابراین شاید زمان آن رسیده باشد که به جامعه فرصت بدهیم نقطه تعادل خود را پیدا کند. نقطه تعادلی که یقینا در آن عناصر اصلی هویتی چند هزار ساله ایرانیان نیز دیده خواهد شد و عرف های چنین جامعه ای هرگز اجازه بروز ناهنجاری های نامتعارف در امر پوشش را نخواهد داد. بنابراین تکیه بر مداخله های بیجا و سخت مانند آنچه طی سه دهه گذشته شاهد آن بوده ایم خود به تضعیف هنجارهای پوشش منتهی خواهد شد.
این مردم، در حال بازگشت به تعادل‌اند؛ بازگشتی که نه با فشار، بلکه با اعتماد و احترام ممکن است.
