نرگس کیانی: احتمالا حُسن‌جهان خانم، دختر فتحعلی‌شاه قاجار و همسرِ نخستِ خسروخان، والی اردلان پیش‌بینی نمی‌کرد که روزگاری تندیس همسر دوم شوهرش؛ مستوره اردلان، در عمارت خسروآباد جا بگیرد. تندیسی که در سال ۱۳۹۰ توسط هادی ضیاءالدینی، پیکرتراش معروف سنندجی و دایی هوتن شکیبا ساخته و در عمارت خسروآباد که امان‌الله‌خان اردلان، برای پسرش خسروخان ساخته بود، نصب شد.
از مستوره اردلانِ شاعر که تنها ۴۴ سال در این جهان زیست و پس از مرگ همسر و پایان والی‌گری اردلان‌ها، ناچار به مهاجرت به سلیمانیه عراق شد، با عنوان نخستین زن مورخ جهان یاد می‌کنند.
عنوانی که جمال احمدی‌آیین، مستوره‌شناس و کارشناس زبان و ادبیات فارسی در سال ۱۳۹۷ در گفت‌وگویی، در خصوص آن گفت: «بسیار تحقیق کرده‌ام اما واقعا هیچ زنی قبل از مستوره نیست که کتاب تاریخ نوشته باشد.»
احمدی‌آیین دلیل تاریخ‌نگاری مستوره را نواقصی می‌داند که او در کتاب‌های تاریخی پیش از خود مانند «زبده التواریخ» قاضی محمدشریف و «لب‌التواریخ» منوچهربیگ مصنف دید و از آن‌جا که خانواده‌اش از دیرباز در بطن حوادث سیاسی کردستان بودند و خودش هم ناظر بسیاری از وقایع آن روزگار بود تصمیم به نوشتن تاریخی دقیق‌تر و واضح‌تر گرفت.
او همچنین از مستوره اردلان به عنوان اولین زنی نام می‌برد که بر واهمه سُرایش اشعار عاشقانه خطاب به معشوق زمینی غلبه کرد و این تابوشکنی را، پس از مستوره، فروغ فرخزاد و سیمین بهبهانی بودند که ادامه دادند.
اگرچه سیدعباس فاطمی، رئیس مرکز سیمای استانها در خرداد سال جاری گفته بود «ساخت سریال مستوره اردلان جزو اولویت‌هاست که امیدواریم با منابع ملی و استانی بتوانیم آن را به تولید برسانیم» اما این اهالی تئاتر بودند که در نمایشِ تصویری از این شاعر و تاریخ‌نگارِ کُرد پیش‌قدم شدند.
«کنسرت عروسکی یادهای جاویدان» نمایشی محیطی‌ست به کارگردانی سارا بهرامی براساس متنی از علی یونسی که روایت داستان خود را به مستوره سپرده است تا از بزرگان موسیقی بگوید. اثری که مهمان هجدهمین جشنواره نمایش عروسکی تهران- مبارک نیز شده است.
سارا بهرامی در مورد چرایی انتخاب مستوره اردلان برای روایت زندگی بزرگان موسیقی ایران گفت: «موقعیت مستوره اردلان به عنوان نخستین زن مورخ جهان بود که موجب شد او را که خود جفای بسیار دیده است به عنوان راوی زندگی بزرگانی انتخاب کنیم که نادیده انگاشته شدند، بر صدر ننشستند و قدر ندیدند.»
او با ذکر اسامی این بزرگان، توضیح داد: «از میان کسانی که مستوره اردلان زندگی‌شان را روایت می‌کند تنها مظهر خالقی، از نوادر مسلم و اساتید بزرگ موسیقی کُردی در قید حیات است. او در تیرماه ۱۳۹۸ بعد از قریب به ۴۰ سال دوری از وطن به منظور حضور در کنگره مشاهیر کُرد که در دانشگاه کردستان برگزار شد از طریق مرز باشماق مریوان وارد خاک ایران شد و اکنون ساکن عراق است.»
کارگردان «کنسرت عروسکی یادهای جاویدان» افزود: «سیدعلی اصغر کردستانی، خواننده کرد و از استادان آواز دوره قاجار و اوایل پهلوی و متولد روستای صلوات‌آباد در نزدیک سنندج، حسن زیرک خواننده پرآوازه ترانه‌های کردی و معروف به بلبل کردستان و متولد بوکان و مجتبی میرزاده متولد کرمانشاه و از جمله برترین نوازندگان کمانچه در ایران که گستره وسیعی از آهنگ‌ها را ساخته و نواخته است سه بزرگ‌مرد دیگری هستند که مستوره به روایت زندگی‌شان می‌پردازد.»
بهرامی با اشاره به این که علاقه‌مند بود کسان دیگری را نیز در این روایت بر صحنه بیاورد گفت: «عروسک‌های ما شبیه‌سازی شده‌اند و در شرایط فعلی افزودن یک شخصیت دیگر به این مجموعه هزینه‌ای حدودا ۲۰ میلیون تومانی می‌خواست.»
او در پایان مورد شیوه عروسک‌گردانی «کنسرت عروسکی یادهای جاویدان» هم توضیح داد: «این شش عروسک شبیه‌سازی‌شده شامل مستوره اردلان، چهار مرد بزرگی که نام‌شان ذکر شد و یک نوازنده به عنوان آغازکننده کار، به شیوه بونراکو گردانده می‌شوند. شیوه‌ای با ریشه در تاریخ نمایش ژاپن که در آن، عروسک‌گردان با پوشیدن لباس و نقاب سیاه بر تن و چهره عروسک‌هایی بزرگ را بازی می‌دهد.»
۵۷۲۵۹
