به گزارش خبرنگار ایرنا، اگر شب عاشورای حسینی بی‌قرار از خانه نشستن، برای اقامه عزا به محله‌های قدیمی شهر بوشهر بیایی، از هر کوچه که بگذری ندای سنج و دمام تو را فرا می‌خواند؛ بیایید که اینجا شهر به سوگ سالار کربلا نشسته است.

ارکستری از سازهای کوبه‌ای و بادی در عزاداری‌ بوشهری‌ها برای فرزندان فاطمه (س) غمبارند؛ نوای بُرنده اما سوزناک سنج و دمام و بوق شاخی سینه شب را می‌شکافد و شوری مضاعف در دل سوگواران حسینی برپا می‌کند.

دسته‌ای نوازنده اشکون،  غمبر و دیگر دمام‌های، چندین سنج زن و یک بوق شاخی در میانه محوطه‌ای شروع به نواختن می‌کنند، هر لحظه که می‌گذرد جمعیت قطره قطره به این آیین عزاداری می‌پیوندد و بیش از یک ساعت نمی‌گذرد که دریایی از مشکی پوشان عزادار گرد این دسته شکل گرفته است و شور حسینی بیداد می‌کند.

دمام در بوشهری ها؛ از اطلاع رسانی آغاز عزا تا بخشی از بدنه آیین سوگواری سنتی

آنطور که رئیس انجمن موسیقی استان بوشهر می‌گوید: این نوع سازها در سابقه تاریخی خود کارکرد اطلاع‌رسانی داشته، بعدها به موسیقی مذهبی منحصر شده و آغاز مراسم عزاداری را خبر می‌داده است.

مردمان بوشهر موسیقی را می‌شناخته‌اند که سازهای آمده از هند و آفریقا را چنان برای بیان سوز و حال خود در عزای دیرینه حسین(ع) و یارانش به کارگرفته‌اند و این کاربرد چنین ماندگار شده است.

حماسه حق پرست معتقد است روابط دیرینه تجاری استان بوشهر با کشورهای آفریقایی، هند و زنگبار و به کارگیری نیروی کار این کشورها در کشتی‌های بوشهری، زمینه ساز تبادلات فرهنگی شده است و ورود سازهای بومی آنها به بوشهر یکی از نمونه‌های این تبادل است.

به گفته او آنچه امروز می‌شنویم، لحن بومی شده سنج، دمام و بوق شاخی است؛ اگر چه این گروه موسیقی دیروز نقش اطلاع رسانی داشته، امروز بخشی از بدنه عزاداری سنتی بوشهر است.

هرچند حالا شهرِگسترده پر از هیاهو و شلوغی است و میهمانان آیین سنج و دمام از دیگر راه‌ها از زمان برگزاری مراسم آگاه می‌شوند، اما این آیین  به پیش درآمدی برای سینه زنی سنتی بوشهر تبدیل شده است.

آیین سنج و دمام با نواختن یک یا دو خط با بوق شاخی آغاز می‌شود، سپس دمام‌ها که همیشه تعدادشان عددی فرد است و شماری سنج شروع به نواختن می‌کنند و چنان که رئیس انجمن موسیقی استان بوشهر توضیح می‌دهد در تناظری با یک دیگر در همراهی ساز اشکون به صورت سوال و جواب مداوم، می‌نوازند تا ساعتی از عزاداری بوشهری‌ها برای جور گذشته بر اهل بیت را مرثیه سرایی سازها پر کند.

"حسین ابن رومی" که خود از کودکی ساختن و نواختن دمام را فراگرفته است، معتقد است که این ساز و بوق شاخی که در موسیقی مذهبی به کار می‌رود، برای بوشهری‌ها مقدس است، هر محله یک بوق شاخی دارد و از آن همچون خانمان خود حفاظت می‌کند.

سازهایی که در عزای حسین (ع) به صدا در می‌آیند

او درباره کیفیت دقیق برگزاری آیین سنج و دمام به خبرنگار ایرنا توضیح می‌دهد: در هر دسته پنج، هفت، نه یا یازده نفر دمام میزنند، دسته یک رهبر دارد و نوازنده دمام اشکون (که صدایی بیشتر دارد) در سر دسته قرار می‌گیرد، ۲ دمام کنار او را نوازنده‌های غمبر تشکیل می‌دهند که بزرگتر از دمام‌های معمولی است و در ادامه دیگران قرار می‌گیرند.

این نوازنده دمام ادامه می‌دهد: سنج‌ها از آلیاژهای متفاوت ساخته می‌شود تا صداهایی متفاوت داشته باشد، تعداد نوازنده‌های سنج متفاوت است و برخی پشت سر اشکون زن و برخی در آنسوی دسته می‌ایستند و نوازنده بوق شاخی نیز در انتهای دسته قرار می‌گیرد.

این گروه سوگواری چنانکه با صدای سنج و دمام خود رزم حزین دشت کربلا را برای حاضران تداعی می‌کند، برای نوازنده نیز حالی دیگر خلق می‌کنند، "او می‌تواند در آن هنگام همه غم و غصه خود را بر دمام بکوبد".

ابن رومی با بیان این جمله می‌گوید: دمام نواختن حس و حال عجیبی دارد، حالتی که هیچ وقت مانند هم نیست و هربار که شروع به نواختن کنی حسی متفاوت دارد؛ حالتی از رهایی و آزادی برای نوازنده خلق می‌شود.

نوای سنج و دمام؛ قرار بی قراری عزاداران حسینی

دسته‌های سنج و دمام به نوعی شناسنامه هیات‌های عزاداری محله‌های تاریخی بوشهر است و این موسیقی ریتمیک در بسیاری از احوال برای بوشهری‌ها بیش از هر شعر و گفتاری بوی غم می‌دهد و سوز نهفته در آن گاهی بیش از نوای نوحه به کار دل سوگوار مردمان جنوب می‌آید؛ چنانکه عزاداران بی قرار دهه محرم برای قرار یافتن، با ذکر یا حسین بر لب، کوچه‌های بافت تاریخی بوشهر را به دنبال صدای سنج و دمام می‌گردند.

ابن رومی، سازنده دمام‌ می‌گوید: سالانه سفارش حدود ۶۰ دمام داده می‌شود و تا روزهای منتهی به محرم حدود ۵۰ ساز برای هیات‌های عزاداری استان بوشهر می‌سازم.

به گفته او دمام از چوب، پوست بز و گذراندن طناب‌هایی به شکل هفت و هشت و بوق شاخی از شاخ گوزن آفریقایی کودو ساخته می‌شود.

سنج، دمام و بوق شاخی که در گذشته‌ای حدود ۳۰۰ ساله از شبهه جزیره هند و آفریقا تا سواحل بوشهر راه بسیاری پیموده‌اند، حالا با آیین‌های بوشهر هویت یافته‌اند و بیش از هر چیز دیگر با اقامه عزای حسین  (ع) و شهیدان مظلوم صحرای کربلا بیاد می‌آیند و نوازندگان مخلص خود را در این سوگ، جاودانه کرده‌اند.

مهارت ساخت آلات موسیقی مذهبی بوشهر با شماره ۱۰۷۹ و آیین سنج و دمام بوشهری با شماره ۶۱۲ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.