به گزارش روز چهارشنبه ایرنا از فرهنگسرای اندیشه، علیرضا بلیغ در سومین نشست از ویژه‌برنامه «رستاخیز واژه‌ها» با موضوع بررسی ارتباط موسیقی و هویت اسلامی در فرهنگسرای اندیشه اظهارداشت: تعلیق موسیقی نشان می‌دهد که نهادهای متولی حوزه هنر و موسیقی مسئولیت جدی این حوزه را نپذیرفتند.

وی گفت: این موضوع زمینه‌ای فراهم کرده است تا وجه دیگری از موسیقی که دارای نسبت با معنویت و دیانت است، نتواند آن ‌چنان که شایسته است وزن و جایگاه خود را پیدا کند، موسیقی آوازی از ابتدای ظهور ادیان وجود داشته و با آن پیوند به وجود آورده بود.

بلیغ با اشاره به ارتباط موسیقی با دین اسلام افزود: به نظر می‌آید پرسشی در دوران معاصر ما نسبت به موسیقی وجود دارد و آن هم نسبت موسیقی با دین و اسلام است.

این پژوهشگر موسیقی بیان کرد: اخیرا در پژوهشی اعلام شده که ۷۰ درصد مردم موسیقی گوش می‌کنند، این آمار بسیار بالاست و نشان می‌دهد که جامعه نسبت به موسیقی توجه دارد، شاید لازم باشد این تفکیک را قائل شویم که گوش کردن به موسیقی با دل سپردن به آن تفاوت دارد و علی‌رغم این مصرف بالا، تا این اندازه دارای معضل است.

موسیقی دستگاهی در ایران منحصر به فرد است

بلیغ با اشاره به جایگاه منحصر به فرد موسیقی دستگاهی در ایران افزود: محققین معتقدند که شکل‌گیری موسیقی دستگاهی در منطقه‌ای که تحت تاثیر فرهنگ و تمدن اسلامی قرار گرفته است، در ایران منحصر به فرد است، در کشورهایی نظیر ترکیه، عراق و ... که همگی تحت تاثیر این فرهنگ تمدنی قرار گرفته‌اند، موسیقی دستگاهی نمی‌بینید.

وی اظهارداشت: محققین می‌گویند شکل‌گیری موسیقی دستگاهی در غرب ایران بوده که اتفاقا محل ظهور پررنگ مذهب تشیع است، موسیقی دستگاهی و تشیع در ارتباطی تنگاتنگ هستند و پیوند دارند. برای مثال پیوند موسیقی آیینی با مراسم عزاداری و سنت‌های مذهبی ما پیوندی هویتی و بنیادین است.

تعبیر مخدر، برای موسیقی مطرب درست است

بلیغ با اشاره به تاثیر موسیقی بر روح انسان گفت: موسیقی، چه وجه متعالی و چه ابتذال داشته باشد، قدرت و نیرویی را در اختیار دارد که کمتر هنری آن را دارد و آن هم این است که می‌تواند درون انسان را بیدار کند.

این پژوهشگر موسیقی افزود: می‌توان گفت که نیروی موسیقی چیزی نیست که بتوان با آن مقابله کرد بلکه شما را دربرمی‌گیرد، از این جهت است که پیوند بین موسیقی و مذاهب قدرتی را به ادیان می‌دهد تا افراد را به آن حقیقت متعالی سوق می‌دهد.

وی بیان کرد: تعبیر موسیقی به عنوان ماده‌ای مخدر درباره بخشی از موسیقی که مطرب است، تا حدودی درست است، در مقاله‌ای از «محمدرضا لطفی» بیان شده؛ حکمی که امام خمینی(ره) در مورد موسیقی دارد، در تاریخ فقاهت بی‌نظیر است، ایشان معتقدند که موسیقی غنایی اراده را سست می‌کند اما در نقطه مقابل، موسیقی فاخر که انسان را تعالی می‌بخشد، باید بدان میدان داده شود.

سرودهای انقلابی، روح تازه‌ای به آثار موسیقی بخشید

بلیغ به تبیین مفهوم موسیقی انقلاب پرداخت و افزود: در مورد موسیقی دوران انقلاب باید بگویم که به واسطه الهاماتی که گرفته است، موسیقی سازی آن هم فاخر است و در خدمت شکل متعالی موسیقی قرار گرفته است.

این پژوهشگر موسیقی بیان کرد: در جریان پیروزی انقلاب اسلامی سرودها جنبه مناسکی به خود گرفته و تا حدودی شبیه به موسیقی آیینی ما شده است، شاید بتوان گفت که جریان انقلاب روح تازه‌ای به بخش زیادی از آثار موسیقی ما بخشید. عناصر شعری و موسیقایی تغییری نکرده بود اما روح انقلاب، حال و هوای جدیدی به سرودها و قطعات بخشید.

مروری بر نظریات پیدایش موسیقی؛ صنعت است یا پدیده‌ای متعالی؟

مهدی امین‌فروغی موسیقی‌دان نیز در این نشست با بیان تعریفی از موسیقی گفت: موسیقی واژه‌ای با ریشه یونانی است و از یکی از افسانه‌های این کشور گرفته شده است، در فارسی واژه‌ای که معادل موسیقی باشد نداریم اما می‌توانیم عبارت‌هایی مثل خنیا یا رامش را بپذیریم چرا که در متون ادبیات فارسی، موسیقی‌دان، خنیاگر یا رامشگر خوانده شده است.

وی افزود: درباره پیدایش موسیقی به صورت کلی سه نظریه وجود دارد؛ عده‌ای آن را ازلی می‌دانند، عده‌ای دیگر منشا آن را انسان می‌دانند و دسته سوم آن را صنعت می‌دانند.

امین‌فروغی با تشریح نظریات پیدایش موسیقی اظهارداشت: در نظریه اول براساس یافته‌های فیثاغورس گفته می‌شود از آنجایی که عالم هستی بر مدار نظم استوار است، اصواتی از همه موجودات عالم در حال تولید شدن است که عمده آن را نمی‌شنویم.

وی گفت: این نظریه بعدها با نظریه مُثُل پیوند خورد و گفته شد آن موسیقی که مردم در زمین تولید می‌کنند، بازتابی از موسیقی افلاک و اصواتی است که از اجرام آسمانی تولید می‌شود. به عبارت دیگر، موسیقی صدایی موزون است که از همه ذرات عالم تولید می‌شود.

امین‌فروغی افزود: در نظریه دوم گفته می‌شود که موسیقی با انسان متولد شده است، در بهشت با انسان زیسته و با او به بیرون آمده است، نخستین بار که انسان در دل خود احساس غم یا شادی کرد و می‌خواست آن را بروز بدهد، موسیقی آغاز شد، در این نظریه می‌گویند، موسیقی صدایی است که دارای حالتی باشد در حالی که در نگاه قبلی می‌گفتند موسیقی صدایی است که نظم دارد.

وی اضافه کرد: گروه سوم نیز می‌گویند موسیقی صنعتی ساخته شده به دست انسان است. ابن خلدون در نظریه خود می‌گوید؛ زمانی که جامعه‌ها تکامل پیدا می‌کنند و تمدن‌ها شکل می‌گیرد، آخرین پدیده‌ای که به وجود می‌آید موسیقی است و هنگامی که روی به زوال می‌گذارند، اولین پدیده‌ای که رخت برمی‌بندد، موسیقی است. او معتقد است موسیقی همین ابزارآلاتی است که انسان براساس ذوق خود ساخته و از آنان صدا تولید می‌کند.

موسیقی، نقشی تاریخی در ترویج معنویت داشته است

این نویسنده و پژوهشگر، موسیقی را هنری در جهت ترویج معنویت دانست و گفت: با این حال، موسیقی هر چه که هست و زادگاه آن در هر جایی که هست، تاریخ شهادت می‌دهد که اقوام و فرهنگ‌های مختلف پیوسته از این هنر در جهت گسترش و ترویج معنویت و آیین‌های پرستش و حتی دعوت به توحید استفاده کردند.

امین‌فروغی افزود: در تاریخ باستان هر جایی که نام خدا و الهه را می‌بینید، یکی از این الهه‌ها، خدای موسیقی است، می‌بینیم در هر جایی که صحبت از نیایش، عبادت و پرستش است، پدیده‌ای به نام موسیقی در خدمت گسترش پیام‌های فرهنگی اقوام مختلف است، این موضوع در ادیان توحیدی هم دیده می‌شود.

وی بیان کرد: در دین زرتشت، مسیحیت و... این موضوع عینا دیده می‌شود، معتقدم موسیقی از گوهر و جوهره معنوی برخوردار است. در ابتدا برای گسترش معنویت به کار می‌رفته اگر چه در مرور زمان شاخه‌های مختلفی پیدا کرده است اما در ابتدا موسیقی پدیده‌ای معنوی بوده است.

موسیقی آوازی از ابتدا با اسلام همراه بوده است

امین‌فروغی گفت: در اسلام نیز اگرچه موسیقی سازی نمی‌بینیم اما موسیقی آوازی از ابتدا با اسلام همراه بوده است، اینکه ما مسلمانان پنج نوبت در روز با شنیدن موسیقی آوازی یعنی اذان به محراب عبادت می‌رویم نشان از این موضوع دارد.

وی افزود: در صدر اسلام که فرهنگ شفاهی است و کتابت گسترش نداشت، مسلمانان به دو طریق قرآن را حفظ می‌کردند؛ اولی با حفظ کردن آیات آن و دوم با لحن خوش، قرائت قرآن هنر شگفتی است که هنوز هم ادامه دارد و نشان از تلفیق موسیقی آوازی با اسلام است، در فرهنگ ایرانی و شیعی ما نیز این پیوند به صورت گوناگون دیده می‌شود.

دانشمندان بزرگ اسلامی آثاری درباره موسیقی دارند

این موسیقی‌دان گفت: به نظرم بازخوانی تاریخ کمک زیادی به ما می‌کند که بتوانیم موسیقی را از این بلاتکلیفی بیرون بیاوریم، وقتی تعاریف گذشتگان در مورد موسیقی را مرور می‌کنیم می‌بینیم که موسیقی متعلق به ادیان و مذاهب بوده و بعدا گرایشات دیگر پیدا کرده است. برای مثال، ارسطو از موسیقی به عنوان یک ورزش اخلاقی و روحانی یاد می‌کند و می‌گوید که انسان با یادگیری موسیقی می‌تواند به مرحله‌ای برسد که نفس او تابع اراده و عقل او درآید و افلاطون می‌گوید موسیقی می‌تواند کاری کند که انسان عدالت را بپذیرد.

وی اضافه کرد: شگفت‌انگیز است که بزرگانی نظیر فارابی، ابن سینا، خواجه نصیر، قطب‌الدین شیرازی و ... در آثار خود، کتابی را منحصراً درباره موسیقی به یادگار گذاشته‌اند. فارابی کتاب «الموسیقی الکبیر» و ابن سینا کتاب «مدخل الی صناعه الموسیقی» را نوشته‌اند.

امین‌فروغی اظهارداشت: بزرگانی که تمدن اسلامی را پایه‌ریزی کردند به موسیقی عنایت داشتند حتی کسانی که در کسوت فقاهت بودند و بزرگانی مثل علامه شیخ محمدحسین غروی اصفهانی که چندین مرجع تقلید معاصر ما از شاگردان او بودند، در اشعار خود از موسیقی یاد کرده است. در غزلی که برای ولادت امام عصر(عج) سروده است می‌بینیم که گوشه‌ها و مقامات موسیقی را در یک بیت آورده و درست هم آورده که نشان می‌دهد آنها را می‌شناخته است.

وی خاطرنشان کرد: بنابراین ما باید تاریخ را بررسی کنیم و بینیم که از چه زمانی موسیقی توسط کسانی که در پی مفاهیم غیرمتعالی و لذات مربوط به تن بودند، مصادره به مطلوب شد؟ از آنجاست که علمای ما آگاهانه حساب خود را از این نوع موسیقی جدا کرده‌اند. وقتی فتواهای آنان درباره انواع موسیقی را می‌بینید یک جمله تکرار می‌شود و آن هم این است که اگر مناسب مجلس لهو و لعب نباشد، اشکالی ندارد.

این نویسنده و پژوهشگر درباره به ابتذال کشیدن شدن موسیقی گفت: در تاریخ اسلام و تشیع، در کنار آن شکل از موسیقی آوازی که از سوی امامان شیعه پذیرفته شده است، در دروانی موسیقی تبدیل به مخدر بزرگ شده و باعث انحراف مردم از درست‌زیستی می‌شود، برای مثال، در عصر عباسی، موسیقی تبدیل به وسیله‌ای برای گسترش فساد می‌شود.

وی افزود: وقتی تاریخ این دوره را می‌خوانید با سروده‌هایی روبه‌رو می‌شوید که غیرعفیف‌اند و شاعر پرده‌دری کرده است. بشار بن برد، عمر و عاص و... این‌چنین بودند، نمی‌توانیم شعر را از موسیقی جدا کنیم. گفته می‌شود که شعر، موسیقی است که با کلام خلق می‌شود. در حقیقت آن چیزی که باعث تمایز شعر از دیگر سخنان می‌شود آهنگین بودن آن است.

امین‌فروغی بیان کرد: قدرت کلام و شعر در کنار سحر موسیقی ابتذالی در دوره عباسی باعث شد که ائمه روی خوش بدان نشان ندهند چرا که جوانان را به فساد می‌کشاند، ائمه در همان دوره نسبت به موسیقی متعالی که درآن زمان سوگواری‌های حسینی بوده است، روی خوش نشان دادند. بنابراین هر جایی که موسیقی زمینه فساد را فراهم کرده است، محدودیت ایجاد کردند و در موارد دیگر محدودیتی وجود نداشته است.

براساس این گزارش، سلسله نشست‌های «رستاخیز واژه‌ها» با محوریت بررسی تاثیر متقابل اسلام و هنر با همکاری فرهنگسرای اندیشه و گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با حضور نویسندگان، شاعران، اساتید حوزه و دانشگاه، اهالی قلم و صاحب‌نظران هر ۲ هفته یکبار به میزبانی این فرهنگسرا برگزار می‌شود.

نخستین قسمت از این برنامه با موضوع «تاثیر متقابل شعر و انقلاب اسلامی» و دومین قسمت از آن با عنوان «خدمات متقابل ادبیات داستانی و دفاع مقدس» برگزار شد.