شهرهای جدید اطراف تهران از سه دهه پیش پا گرفتند و ایده تاسیس آنها در دولت سازندگی مطرح شد. دولت نهم نیز از شهرهای جدید اطراف تهران برای اجرای پروژه مسکن مهر استفاده کرد. در این میان اما با وجود این که در سال های اخیر جمعیت زیادی روانه شهرهای جدید اطراف تهران شده اند، اما اهالی این شهرها از کمبود زیرساخت‌های شهری و خدمات عمومی در شهرهای جدید اطراف تهران گلایه های زیادی دارند. رکنا در گفت و گو با دکتر حسین ایمانی جاجرمی، جامعه شناس شهری به بررسی ریشه مشکلات شهرهای جدید اطراف تهران پرداخت.
به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، از دهه 30 که تهران با اجرای طرح های عمرانی و احداث کارخانجات جدید، با سرعتی بالا قدم در راه توسعه گذاشت، جمعیت شهر نیز هم پای این توسعه با شتابی زیاد افزایش یافت. در آن شرایط یکی از دغدغه های مهم مسئولان وقت، تامین مسکن مورد نیاز جمعیت جدیدی بود که به جمع شهرنشینان پایتخت اضافه می شد و همین مساله ایده احداث شهرک هایی مانند «شهرآرا» یا «اکتابان» را در اطراف تهران به ثمر نشاند.
اما در سال های بعد که تهران آن قدر توسعه پیدا کرد که دیگر شهرک های جدید جزوی از خود شهر محسوب می شدند، بازهم روند افزایش جمعیت پایتخت چه در ایام دفاع مقدس و چه در دوران سازندگی ادامه پیدا کرد و آن قدر این جمعیت زیاد شد که مسئولان دولت سازندگی به فکر احداث شهرهایی جدید در خارج از پایتخت افتادند.
ایده احداث شهرهای جدید «هشتگرد»، «اندیشه»، «پرند» و «پردیس» محصول همین تفکر بود و البته بعدها جدا شدن استان البرز از تهران منجر به آن شد که «هشتگرد» به عنوان یکی از شهرهای استان البرز شناسایی شود و همچنین در حال حاضر «اندیشه» نیز از نظر تقسیمات کشوری زیرمجموعه شهرستان شهریار به حساب می آید و اکنون فقط «پرند» و «پردیس» زیرمجموعه شهرستان تهران محسوب می شوند.
حدود یک دهه بعد از دولت سازندگی نیز که دولت نهم با طرح مسکن مهر روی کار آمد، مسئولان دستگاه اجرایی همین شهرهای جدید را به عنوان بستری مناسب برای اجرای این طرح شناسایی کردند و از اواخر دهه 80 تا پایان دهه 90 اجرای طرح مسکن مهر در شهرهای جدید اطراف تهران منجر به گسیل شدن سیل جمعیت به این مناطق شد.
اکنون هم براساس آخرین برآورد مرکز آمار ایران در سال 99، بیش از 465 هزار نفر ساکن این چهار شهر جدید هستند و با توجه به افزایش شدید قیمت منزل در دل منطقه شهری پایتخت، انتظار می رود که سال به سال بر جمعیت شهرهای جدید و سایر مناطق اطراف پایتخت افزوده شود.
نکته مهمی که درباره شهرهای جدید اطراف تهران باید به آن توجه داشت، این است که با وجود این که حدود سه دهه از آغاز احداث این شهرها می گذرد و در یک دهه اخیر نیز با تکمیل واحدهای مسکن مهر، سیلی از جمعیت روانه این شهرها شده اند، اما هنوز هم بسیاری از محله ها یا اصطلاحا فازهای این شهرهای جدید فاقد امکانات شهری مورد نیاز اهالی، از قبل خطوط اتوبوس و تاکسی هستند و تعداد مدارس، فروشگاه ها، کلانتری ها، بوستان ها، مراکز تفریحی، مساجد، مراکز مذهبی و بسیاری از دیگر خدمات عمومی این شهرها، بسیار کمتر از جمعیت آنهاست و در این میان حتی برخی فازهای تازه‌تر شهرهای جدید با مشکل عدم تکمیل شبکه آب و فاضلاب مواجه هستند.
دکتر حسین ایمانی جاجرمی، جامعه شناس شهری در گفت و گو با رکنا در راستای ریشه یابی مشکلات شهرهای جدید تهران، ابتدا به تاریخچه احداث شهرک ها و شهرهای جدید در اطراف تهران پرداخت و اظهار داشت: اولین شهرکی که در تهران ساخته شد، «شهرآرا» بود که دهه 30 در منطقه ای ساخته شد که در آن زمان جزو منطقه شهری تهران محسوب نمی شد، اما در فاصله ای نزدیک به پایتخت قرار داشت. این شهرک توسط سرمایه گذاران خصوصی ساخته شد و اتفاقا سرمایه گذاران «شهرآرا» در همان زمان برای حل مشکل عدم دسترسی مناسب اهالی این شهرک به تهران، یک خط اتوبوس از میدان انقلاب فعلی به محله شهرآرا ایجاد کردند.
وی افزود: در سال های بعد نیز شهرک اکباتان و برخی شهرک های دیگر در اطراف پایتخت ساخته شدند که همگی در آن زمان خارج از شهر تهران قرار داشتند. اما باید توجه داشت که در آن دوران در اولین طرح جامع تهران پیش بینی شده بود که پایتخت 9 منطقه شهری داشته باشد که با خطوط مترو و بزرگراه به هم وصل شوند و اساسا در دوران حکومت سابق، ساخت شهرهای جدید در اطراف تهران پیش بینی نشده بود.
جاجرمی با بیان این که از اواخر دهه 60 ایده ساخت شهرهای جدید در اطراف تهران در میان مسئولان دولتی شکل گرفت، اظهار داشت: در سال های بعد از انقلاب، دولت با چالش مهم نیاز به تامین مسکن های بیشتر برای کارکنان دستگاه اجرایی مواجه شد. این مساله نیز در وزارت مسکن و شهرسازی دولت سازندگی مطرح شد و در آن زمان برخی مسئولان این وزارتخانه پیشنهاد ساخت شهرهای جدید را به هیات دولت ارائه دادند.
این جامعه شناس شهری ادامه داد: در آن شرایط نیز هیات دولت با ساخت شهرهای جدید موافقت کرد، اما تمام هزینه های احداث این شهرها و زیرساخت های شهری و خدمات عمومی آن را به گردن سازندگان شهرهای جدید انداخت. یعنی هیات دولت تعیین کرد که وزارت مسکن و شهرسازی وقت باید برای ساخت مسکن و تمام زیرساخت ها و خدمات شهری در شهرهای جدید، خودش تامین درآمد کند و عملا دستگاه اجرایی هزینه ای را از بودجه عمومی در این زمینه تقبل نکرد.
در آن زمان نیز به گفته جاجرمی، شرکت مادر تخصصی عمران شهرهای جدید تاسیس شد و این شرکت مسئولیت تاسیس 20 شهر جدید در سراسر کشور را برعهده گرفت که 4 شهر آن در اطراف تهران قرار داشت. البته برخلاف شهرک های «شهرآرا» و «اکباتان»، فاصله شهرهای جدید با تهران بسیار زیاد در نظر گرفته شد و با این وجود، مسئولان وقت نسبت به ایجاد راه های دسترسی مناسب و تاسیس خطوط حمل و نقل عمومی برای شهرهای جدید غفلت کردند و بخشی از ریشه مشکلات امروز اهالی شهرهای جدید تهران به همین مساله بازمی‌گردد.
جاجرمی با انتقاد از غفلت مسئولان وقت از سرمایه گذاری جهت ایجاد راه های دسترسی و خطوط حمل و نقل عمومی مناسب برای شهرهای جدید اطراف تهران اظهار داشت: زمین هایی با فاصله بسیار دور از پایتخت به آن دلیل برای احداث شهرهای جدید انتخاب شدند که قیمت بسیار ارزان تری داشتند. در چنین شرایطی اما دولت به جای این که برای رفت و آمد و خدمات عمومی مردم برنامه ریزی کند، فقط برای در این زمین های ارزان قیمت مسکن ساخت و تا چند سال نسبت به اضافه کردن خدمات شهری به شهرهای جدید غفلت کرد.
این جامعه شناس شهری، غفلت مسئولان وقت دولت از فراهم کردن خدمات عمومی و زیرساخت‌های شهری مناسب در شهرهای جدید اطراف تهران را ناشی از وجود نوعی سیاستگذاری ناقص در کشورمان دانست و تاکید کرد: متاسفانه رویکرد نامناسب مسئولان دولت سازندگی و البته عدم تکمیل زیرساخت‌های شهری مناسب در شهرهای جدید اطراف تهران در دولت های بعدی منجر به آن شده است که هنوز هم رفت و آمد بسیاری از اهالی این شهرها به پایتخت دشوار باشد و بسیاری از آنها از ساده ترین امکانات مورد نیاز یک شهروند محروم باشند.
به گفته این کارشناس حوزه شهری، در چنین شرایطی اهالی شهرهای جدید ناچارند که برای حمل و نقل عمومی یا دیگر خدمات شهری مورد نیاز خود، هزینه های گزافی را پرداخت کنند و عملا زندگی در شهرهای اطراف تهران نه تنها هزینه های روزمره این اهالی را کمتر نکرده، بلکه منجر به افزایش هزینه های زندگی شهری برای آنها شده است.
با وجود این که مشکل کمبود زیرساخت‌های شهری و عدم دسترسی مناسب به پایتخت در تمام شهرهای جدید تهران حس می شود، اما وضعیت تمام این شهرها از این لحاظ یکسان نیست و آن طور که جاجرمی می گوید، شهر جدید اندیشه در میان چهار شهر جدید اطراف تهران دارای بهترین وضعیت از نظر خدمات عمومی است و بدترین وضعیت در این زمینه مربوط به شهر جدید هشتگرد است.
البته به گفته این جامعه شناس شهری، با توجه به این که اساسا طرح مسکن مهر در برنامه ریزی اولیه شرکت عمران شهرهای جدید جایی نداشت، اضافه شدن این پروژه به شهرهای پرند، پردیس و هشتگرد به نوعی مشکلات این سه شهر جدید اطراف تهران را تشدید کرد و در واقع، شرکت عمران شهرهای جدید با تحمیل مسئولان دولت نهم و دهم ناچار شد که مساکن مهر را بسازد.
در این میان اما آن طور که جاجرمی می گوید، در دولت های نهم و دهم با توجه به تاکیدی که مسئولان دولت روی پروژه های مسکن مهر داشتند، نهادهای دیگر نیز با وزارت مسکن و شهرسازی همراهی کردند و در این دو دولت تا حد زیادی امکانات شهری همراه با ساخت مسکن به شهرهای جدید اطراف تهران اضافه شد، اما از زمان روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، با توجه به این که مسئولان ارشد دولت دیگر روی پروژه های مسکن مهر تاکید نکردند، وزارت راه و شهرسازی صرفا به ساخت واحدهای مسکونی بسنده کرد و نهادهای دیگر برای اضافه کردن سایر خدمات شهری به این مناطق همراهی نکردند.
جاجرمی در توضیح بیشتر این مساله گفت: اساسا وقتی در یک منطقه شهر جدیدی ساخته می شود، تنها ساخت واحدهای مسکونی برعهده وزارت مسکن و شهرسازی قرار دارد و این وزارتخانه های آموزش و پرورش، بهداشت و نیرو هستند که به همراه نیروی انتظامی باید در شهرهای جدید مدرسه، درمانگاه، شبکه آب و فاضلاب و پاسگاه بسازند.
به گفته این جامعه شناس شهری، در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد چون پروژه مسکن مهر برای شخص رئیس جمهور در اولویت زیادی قرار داشت، سایر بخش ها ناچار بودند که با او همراهی کنند. اما در دولت بعد که اجرای پروژه مسکن مهر از دستور کار سیاسی خارج شد، فشار رئیس جمهور برای همراهی سایر بخش ها با این پروژه نیز کم شد و نهادهای ذی‌ربط کمتر به تاسیس دیگر زیرساخت‌های شهری در شهرهای جدید اهمیت دادند.
البته آن طور که این جامعه شناس شهری می گوید، پروژه مسکن مهر عملا هیچ گاه از دستور کار دولت خارج نشد و شرکت عمران شهرهای جدید تا پایان دولت قبل به تعهدات خود برای ساخت مسکن مهر عمل کرد؛ اما این سایر بخش ها از جمله وزارت آموزش و پرورش، بهداشت و نیرو بودند که تا حد زیادی نسبت به تعهدات خود برای ایجاد سایر زیرساخت‌های شهری در شهرهای جدید تهران بی توجهی کردند.
بر این اساس اگر بتوان بی توجهی مسئولان دولت سازندگی به لزوم ایجاد زیرساخت‌های شهری و خدمات عمومی مناسب در شهرهای جدید اطراف پایتخت را به عنوان ریشه اول مشکلات امروز این شهرها ارزیابی کرد، ریشه دوم این مساله به اضافه شدن پروژه مسکن مهر به این شهرها بازمی‌گردد و ریشه سوم نیز بی توجهی دولت روحانی نسبت به لزوم بهبود وضعیت زیرساخت‌های شهری شهرهای جدید است. سه مشکلی که دست به دست هم داده و باعث شده است که این روزها اهالی شهرهای جدید تهران بخصوص فازهای جدیدتر هشتگرد، پردیس و پرند دچار فقر امکانات زیست انسانی باشند.
در پایان این گزارش بد نیست که به مشکلات شهرها و شهرک های جدیدی نیز اشاره کنیم که در دهه های اخیر در اطراف تهران ساخته شده اند و البته متولی تاسیس آنها وزارت مسکن و شهرسازی نبوده، بلکه حاشیه نشینان تهرانی خودشان دست به دست هم داده و این شهرها را بنا کرده اند؛ چراکه در چند دهه گذشته بعضی از افرادی که به تهران مهاجرت کرده اند، در مناطقی از حاشیه پایتخت ساکن شده و آن قدر در این مناق ساخت و ساز کرده اند که دولت رفته رفته ناچار شده که برخی زیرساخت‌های زندگی شهری را دراختیارشان بگذارد و این روند منجر به ایجاد شهرهای جدید در اطراف پایتخت شده است.
جاجرمی در همین زمینه، شهر ملارد یا محله شهر قدس تهران را مثال زد و گفت: تبدیل ملارد، شهر قدس و برخی دیگر از شهرهای جدید اطراف تهران به محل سکونت مردم، هیچ گاه در برنامه دولت و شهرداری قرار نداشت و در دهه های 70 و 80 که واسطه گری در حوزه زمین در پایتخت بسیار بالا رفته بود، برخی افراد با کمک همین واسطه ها، در این محله ها ساخت و ساز کردند و بعد از پایان کار خود از دولت درخواست کردند که زیرساخت ها و تاسیسات مختلف زندگی شهری از جمله آب، برق، گاز، حمل و نقل عمومی و ... را برایشان تامین کند. دولت نیز که به نوعی در عمل انجام‌شده قرار گرفته بود، ناچار شد بخشی از این زیرساخت‌ها را به این مناطق ببرد.
از نظر جاجرمی، تفاوت مهم شهرک های اطراف تهران با شهرهای جدید پایتخت این است که چون این شهرک ها، عمدتا در فاصله نزدیکتری به تهران نسبت به شهرهای جدید ساخته شده اند، اکنون اهالی آنها کمتر با مشکلاتی از جمله عدم دسترسی مناسب به تهران یا فقدان زیرساخت های شهری نسبت به ساکنان شهرهای جدید اطراف پایتخت مواجه هستند و به نوعی می توان گفت مردم در مکان یابی ساخت و ساز بهتر از دولت عمل کرده اند!
البته به گفته این جامعه شناس شهری، محله هایی مثل ملارد یا شهر قدس پیش از این که به سکونتگاه شهری تبدیل شوند، دارای زمین های کشاورزی بودند و در دو تا سه دهه گذشته، عده ای که مافیای زمین را در اختیار داشتند، توانستند با سوء استفاده از رانت های دولتی و با دور زدن قانون، این زمین ها را به اراضی مسکونی تبدیل کنند و بنابراین می توان گفت که اساسا ایجاد برخی از شهرک های جدید در اطراف تهران به صورت کاملا غیرقانونی انجام شده است.
