رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص آرامگاه غزالی و خانقاه او اظهار کرد: با توجه به مواردی که در بخش‌های پیشین گفته شد، چنین به نظر می‌رسد که آرامگاه غزالی ابتدا به عنوان خانقاه یا صومعه جهت اقامت عارفانه ساخته شده و سپس به مکانی مذهبی مانند مسجد یا معبد تغییر کاربری داده و این وضعیت با آنچه در مورد روحیات و نحوه زندگی غزالی در سال‌های آخر عمر او، خانقاه و آرامگاهش نوشته‌اند، مطابقت دارد.
وی ادامه داد: شادروان عبدالحسین زرین کوب در کتاب فرار از مدرسه نوشته است، «امام محمد غزالی در سال ۴۸۸ هجری قمری فرار از مدرسه را پیش گرفت و از بغداد بیرون آمد، او کوشیده بود همه چیز را رها کند، لباس درشت درویشان بر تن و سفر دراز بی‌برگ و ساز زمستان را به سوی شام آغاز کرد...در اطراف مسجد جامع دمشق صومعه‌هایی برای غریبان و گوشه‌گیران وجود داشت و غزالی نیز به جمع آنان پیوست و اوقات خود را در زاویه‌ای از مسجد می‌گذرانید. تا چند سال بعد از او هنوز زاویه‌ای را که در آن اعتکاف داشت (غزالیه) می‌خواندند...».
لباف خانیکی خاطرنشان کرد: غزالی دو سال در دمشق ماند و سپس به بیت‌المقدس رفت و زاویه‌ای از مسجدالاقصی را برای عبادت برگزید. در سال۴۹۰ هجری قمری به طوس بازگشت و بنا به نوشته شادروان جلال همایی در طوس به شیوه زهاد آن‌جا در صومعه‌ای به اعتکاف، زهد و عبادت مشغول شد. صومعه غزالی مجمع و منزلگاه علما، فضلا و عرفای غریب بود. این صومعه تا قرن۶ و۷ هجری قمری دایر بود.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: گزارش «فضل‌الله روزبهان خنجی» از خانقاه و آرامگاه غزالی دلالت بر این دارد که اولا خانقاه یا صومعه غزالی تا اوایل قرن ۱۰هجری قمری هنوز موجود بوده و آرامگاه او نیز در آن نقطه وجود داشته است. خنجی در شرح سفر محمدخان شیبانی نوشته است، «در هشتم صفر ۹۱۵هجری قمری او از مشهد متوجه صحرای طوس شده و بعد از زیارت مزارهای طیبه بلده طوس در خانقاه امام غزالی مراسم زیارت به‌جا آورده و در صفه بارگاه قبه امام غزالی نشسته و دستور تعمیر آن را داده است»؛ از نوشته خنجی می‌توان این گونه برداشت کرد که او فضای زیرزمین را خانقاه و برج مقبره روی آن را « قبه امام غزالی» نامیده است.
وی گفت: وسعت، فرم و ملحقاتی که خنجی در کتاب «میهمان‌نامه بخارا» آورده، با فضایی که به عنوان آرامگاه غزالی کشف شده همخوانی و مشابهت دارد.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: خنجی قبه امام محمد غزالی را رو به ویرانی دیده که روزنه‌هایی بر سقف آن ایجاد شده و پرندگان به داخل آن راه یافته و دیوارها و صورت قبرها را که سکوهای گچی بوده‌اند، به فضله آلوده‌اند. خنجی روزنه‌ها را بسته و درون بنا را تطهیر کرده است. او بر فراز سکوی گچی رفته و روزنه‌ها را بسته و دیوارها و سکوی گچی را نیز شست‌وشو داده است و این کارها در کمتر از یک روز انجام شده که با فضای برج مقبره به قطر حدود پنج متر هماهنگی دارد.
لباف خانیکی گفت: به شهادت برخی متون غزالی بعد از فوت در خانقاه یا صومعه خود به خاک سپرده شده است. بر روی کف سردابه اثر و نشانه‌ای از تدفین نیست و جهت پیگیری فرضیه تدفین در میانه سردابه گمانه کوچکی خاکبرداری شد. با برداشت لایه‌ای به ضخامت حدود ۱۵سانتیمتر و پس از زیرسازی کف به خاک بکر رسید و تدفین در کف را تایید نکرد.
وی افزود: بعید نیست که غزالی را پس از فوت طبق سنت رایج به شیوه شخصیت‌های عرفانی و مذهبی دیگر چون بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، شیخ احمد جامی، ابابکر تایبادی و قاسم انوار در کنار خانقاهش دفن کرده‌اند و بعدها گنبدخانه یا نمازخانه یا مقبره‌اش را بر فراز خانقاهش به شیوه معماری ایلخانی ساخته‌اند.
آرامگاه محمد غزالی به دوران ایلخانی تعلق دارد
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: تا حصول نتیجه قطعی در پی کاوش‌های باستان‌شناسی بیشتر می‌توان این فرضیه را طرح کرد که در ابتدا آن مجموعه معماری منحصر به صومعه یا خانقاه (همان فضای زیرزمینی) بوده و در دوران ایلخانی (احتمالا اوایل قرن ۸ هجری قمری) پس از تجهیز بنا بر فراز آن برج مقبره‌ای شاید به یمن شخصیت غزالی ساخته شده و همواره «آرامگاه غزالی» نامیده شده است.
لباف‌خانیکی ادامه داد: با توجه به مشابهت نقشه و مصالح ساختمانی و به خصوص کاشی‌های اطلسی، ستاره‌ای و صلیبی‌شکل قالب‌زده و کاشی‌های نره لاجوردی و فیروزه‌ای با جرأت می‌توان اظهار نظر کرد که برج مقبره فراز صومعه غزالی همانند برج مقبره معروف به میل اخنگان متعلق به دوران ایلخانی بوده است.
انتهای پیام
