به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا نمایش کرکس که بیش از ۴ دهه قبل به قلم سودابه فضایلی نوشته شده است، این روزها و با گذر از موج پنجم کرونا، در سالن ناظرزاده کرمانی تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه می‌رود.
فرزداد امینی کارگردان این نمایشنامه در گفت وگو با خبرنگار ایرنا و در توضیح زمینۀ متن کرکس و با اشاره به بافت تاریخی نوشته شدن این نمایشنامه، گفت: به‌طورکلی به یک جریان فکری در دهه ۴۰ و ۵۰ علاقه‌مندم که نسبت به آن نوعی غفلت روی داده و آن هم جریان هنری یا نگاه و اندیشه‌ای است که به دلیل تسلط دکترین چپ مغفول واقع شده است.
کرکس اثر استاد سودابه فضایلی متنی بیانگر آوانگاردیسم هنر مدرن ایران بوده از نشانه‌های مد روز آن دوران در آن نیست. چه از حیث سیاسی و چه از حیث نقد اجتماعی همچنین رجوع این متن به اسطوره از جنس هویت‌یابی‌های منفعل و نوستالژیک نیست که سرآخر بخواهد با عالم اخلاقیِ نصایح و تذکر به نیکمردی و نیکمردمی، جامعه را و هم رعیت را و هم شاه را چون درویش حکیمی نصیحت کند.
وی افزود: هنر آوانگارد ایران در دهه ۴۰ و ۵۰ هنری غنی، پیشرو و پرسخن برای ایران و جهان بوده که نسبت به آن غفلتی رخ داده است. سودابه فضایلی از جرگۀ نویسندگان نابهنگام بوده است؛ چون نابهنگامان دیگرِ هنر پیشروی ایران. دلیل این غفلت هم برخی اندیشه‌های چپگرا بوده است.
امینی تصریح کرد: متن سودابه فضایلی متنی در شمول تفکر آوانگارد و جریان مدرن هنر ایران در آن دوران است. از اینرو اکنون، زمینه و زمانۀ این متن است. زیرا ما از آن غفلت گذر کرده‌ایم و حالا از فرق سر تا نوک پا تمنای مدرنیته داریم.
این روزگار اکنون ما چه در خودآگاهی اندیشه و چه در ناخودآگاهی جمهور مردم، روزگارِ توجه و حسن نیت نسبت به جهان مدرن است و نیز علاقه‌مندی به ایران مدرن. ما از فضای پرخاشگر و متخاصم نسبت مدرنیته عبور کرده‌ایم؛ به‌ویژه در نسل جوان پرخاش پیشین نسبت غرب و تفکر مدرن وجود ندارد.
وی افزود: به همین دلیل شاعران، زبان و مفاهیم جدید کشف می‌شوند. درصورتی‌که این زبان و ادب و زیبایی جدید ودیعه ای است از شصت سال پیش. آن شصت سال پیشی که روح مدرنیته در روح ایرانی سرگردان بود و جوجه اردک زشت مغضوب علیه بود.
وی تاکید کرد: جهان جدیدی در عالم تخیل و تفکر ایرانی ظهور کرده است؛ تأکید دارم بگویم ظهورش در عالم تفکر و تخیل است. منظورم این است که نه در امور واقع و در خیابان، بلکه در تفکر و تخیل ایرانی دنیای جدیدی ظهور کرده که اعتبار و بازیابی حیثیت و وثوقِ مدرنیته است. کرکس سودابه فضایلی در صورت و معنا، بازیابی یک نحوۀ تفکر مدرن است و انسان را در آن دکترین های مد روز آن دوران نمی‌بیند. پس در نتیجه امثال این نمایشنامه نه‌تنها منقضی نیست که کاملاً به‌روز و مدرن است؛ این دست آثار هم در محتوای خود مربوط به دنیای جدید هستند و هم در فرم ارائه کارشان.
کرکس؛ نمایشی نزدیک به متون سبک‌شناختی اکسپرسیونیستی
امینی در ادامه و در توضیح سیاهی‌ها و تاریکی‌هایی که کرکس به بیان آن‌ها می‌پردازد، گفت: کرکس تاریک است و این خصلت ذاتی تراژیک بودن این نمایشنامه است.
وی افزود: تأکید دارم بگویم ساختار این نمایشنامه و مضمون آن‌یک تراژدی مدرن است که بسیار من را به یاد کارهای هاینر مولر می‌اندازد.
ساختار متن و مضمون آن تراژدی است منتهی یک تراژدی مدرن. در کرکس ما جنگ بین نیروهای شر را در یک فرم سمبلیستی‌اکسپرسیونیستی می‌بینیم. وقتی می‌گویم تراژدی لزوماً منظور تراژدی‌ها کلاسیکی مانند (ژان) راسین (نمایشنامه‌نویس فرانسوی ۱۶۳۹تا ۱۶۹۹)، (ویلیام) شکسپیر (نمایشنامه‌نویس انگلیسی، ۱۵۶۴ تا ۱۶۱۶) و آثار یونانی نیست بلکه فرم بیان متن بسیار نمادین و نزدیک به متون سبک شناختی اکسپرسیونیستی است.
این کارگردان تئاتر خاطرنشان کرد: در اکسپرسیونیسم و سمبولیسم شخصیت‌پردازی به معنی آثار (هنریک) ایپسن (نمایشنامه نویس نروژی ۱۸۲۸ تا ۱۹۰۶)، نداریم؛ بلکه نمونه عالی آن چیزی است که در مسخ (فرانتس) کافکا (نویسنده اهل چک ۱۸۸۳ تا ۱۹۲۴) رخ می‌دهد. گریگوری سامسا بی گذر از تطور، دفعتاً سوسک می‌شود. یا اینکه در بوطیقای سمبولیسم، برای ابراهیم آتش سوزنده گلستان می‌شود یا آنطور که در اثر (شارل) بودلر (شاعر فرانسوی قرن نوزدهم) به نام گل‌های رنج گل‌ها به اشرار و ارواح خبیثه تبدیل می‌شود.
این خصلت اکسپرسیونیسم است. این مسخ و استحاله (فیگورهای بهمن محصص نمونه‌هایی از این اکسپرسیونیسم است)، این نابهنگام بودن، کرکس شدن، اینکه آدمی کرکس بزاید و انقلابِ ناگهانی ذات و تبدیل آب به آتش و آتش به گلستان، به ناگهان دیو و فرشته یکی می‌شود، خصلت سبک‌شناسانۀ سمبولیسم و اکسپرسیونیسم است و متن کرکس از این حیث بسیار قابل‌بررسی.
وی یادآور شد: علاقه‌مندی شخصی‌ام به‌عنوان یک کارگردان و روحیاتم نسبت به تراژدی و نیز توضیحات اولیه‌ام از معنی مدرن آن مرا به سوی کرکس کشاند.
سودابه فضائلی نویسنده این اثر، متولد ۱۳۲۶، نویسنده، مترجم و پژوهشگری است که بیشتر با آثارش در اسطوره‌شناسی و نمادشناسی شناخته می‌شود. فضائلی در طول بیش از چهار دهه فعالیت، بیش از ۴۰ کتاب منتشر کرده که بعضی از مراجع اصلی در فارسی محسوب می‌شوند.
فضائلی در فاصله سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۱ در کمبریج و لندن به تحصیل ادبیات انگلیسی پرداخت و در دهه ۵۰ در دانشگاه سوربون-پاریس در رشته‌های زبان پهلوی درس خواند. وی از سال ۵۲ تا ۵۶ نیز به تحصیل در رشته زبان و ادبیات تطبیقی پرداخت و در سال ۱۳۹۵ جدیدترین رمان خود را منتشر کرد.
فرزاد امینی کارگردان این نمایش هم آثاری همچون «من از سگ بودنم چیزهای جدیدی فهمیده بودم»، «عشق سال های وبا»، «آه شهلا این گاوی که جلوم داره راه می‌ره، اسمش داووده»، «هیپولیت»، «ترس و لرز» و «یازده جریحه روح» را در کارنامه هنری دارد.
بازیگران این نمایش به ترتیب الفبا از این قرارند: نازنین زهرا برومند، محمد پسندیده کار، ژاله رازبان صفا، آزیتا رحیمی، ماهان ریاضی، میلاد صفوی، مونا کریمی، شاهین عبدیان، غزل منعمی، یاسمن مومنی و مهناز میرجلیلی. غزاله فراهانی کیا طراح لباس و محمدعلی کنجدی دستیار کارگردان این اثر نمایشی هستند.
این اثر نمایشی تا ۷ آبان هر روز ساعت ۱۷:۳۰ در سالن ناظرزاده‌کرمانی تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه است.
