تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگویم عامیانه‌تر، سن و سال آئین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آئینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آئین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۴۴۲ قمری دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهمترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
اما تعدد و تکثر و آیین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آیین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آیین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
تکریم و تشویق روزه‌اولی‌ها در «الم ترانی»
ماه رمضان که از آن به عنوان ماه میهمانی خدا یاد می‌شود فرصتی برای بازتاب حق بندگی نسبت به خالق مطلق و شکرگزاری نعمات او به شمار می‌رود. در این میان به واسطه قدمت فرهنگ کهن ایرانیان و سابقه تاریخی تمدن‌ساز کشورمان بسیاری آیین‌های نمایشی، خرده فرهنگ‌ها و رفتارهای منشعب از آموزه‌های دینی را می‌توان به وضوح مشاهده کرد.
اتحاد، همدلی، مشارکت و تعاون از مهمترین کلیدواژه‌های ایرانیان در تاریخ همیشه پر افتخار مردمان این دیار در بطن رفتارهای آیینی و اجتماعی به شمار می‌رفته است. بی شک تجلی درخشان این کلید واژه‌ها در رفتار اجتماعی و زندگی مردمان کشورمان را در برخی از ایام و مناسبت‌های مذهبی مانند ماه مبارک رمضان بیشتر می‌توان رصد کرد.
استان مرکزی به عنوان یکی از استان‌های فلات مرکزی ایران دارای سابقه و پیشینه درخشانی در حوزه تمدنی و رفتارهای آیینی کهن آمیخته با نام ایران و ایرانی است. همراهی مردمان این استان و شهرستان‌های آن همسو با ماه میهمانی خدا جلوه‌های نابی از همدلی مسلمانان را در آیین‌های عبادی و رفتارهای نمایشی منشعب از مبانی مذهبی، آیینی و دینی به رخ می‌کشد.
آیین نمایشی الم ترانی یکی از مراسم کهن در راستای بازتاب رفتار مذهبی آمیخته با سنت مردمان استان مرکزی به ویژه شهرستان ساوه است. این آیین به ویژه در نیمه دوم ماه رمضان یعنی از شانزدهم تا بیست‌وهفتم آن با همراهی نوجوانان و جوانانی تازه‌مکلف برگزار می‌شود.
هوشنگ جاوید در کتاب آیین‌ها و رفتارهای نمایشی ایرانیان در ماه رمضان درباره مراسم الم ترانی آورده است: تعداد شرکت کنندگان در این سنت که بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء برگزار می‌شود حدود ۱۰ نفر است که با اجتماع مقابل خانه‌های همسایگان و آشنایان به اجرای این برنامه می‌پردازند.
شرکت کنندگان، هم صدا با هم اشعاری سر می‌دهند و در ادامه نام یکی از فرزندان آن خانه‌ای که در مقابل آن تجمع کرده‌اند را به نیکی صدا می‌زنند و با ذکر این گفته «الم ترانیت می دهیم، ماه رمضانیت می دهیم» و «یا ثواب یا جواب» برای گرفتن انعام از صاحب آن خانه به انتظار می‌ایستند. در این مرحله صاحب خانه با خوشرویی، گشاده‌دستی، تقدیم شیرینی و تنقلات از شرکت کنندگان در این مراسم به گرمی پذیرایی می‌کند.
در برخی مواقع در این مرحله از برنامه الم ترانی ممکن است که جوانی از منزل صاحبخانه با رفتن به پشت بام و ریختن ظرف آب روی شرکت کنندگان، اقدام به شیرین کاری کند.
بعد از این افراد به در منازل بقیه افراد فامیل یا همسایه محله خود رفته و این برنامه را تکرار می‌کنند و تا پاسی از شب به اجرای مراسم الم ترانی می‌پردازند.
